Antun Gustav Matoš - Jesenje veče

Pre nego što započnemo interpretaciju Matoševog soneta, moramo da se podsetimo na razliku između pejzaža u prirodi i pejzaža u književnom delu. To nije isto. U prirodi je pejzaž gluv, hladan, i ravnodušan; on je bez ikakvog predznaka, pozitivnog ili negativnog; on je bez emocija. Tek u književnom delu dobija predznak, emociju, patos, značenje - onda kada prođe kroz ljudski doživljaj, kada se uobliči kao rezultat toga doživljaja. Tada pejzaž nije samo pejzaž, nego je i doživljaj (sagledavanje) pejzaža, on je odraz i izraz ljudske duše stvaraoca, njegovih osećanja, raspoloženja, misli, htenja, stremljenja. Pejzaž u književnom delu je umetnikova impresija o prirodi; umetnička slika pejzaža nastaje kada se na elemente opažene u prirodi nadgradi umetnikov doživljaj, kada se predmetima i pojavama prirode udahne pesnikov duševni svet osećanja i raspoloženja. Ni jedan pejzaž u književnom delu nema dekorativnu funkciju nego duboko umetničku: da kazuje o čoveku. Pejzaž je duševno stanje, citirao je jednom prilikom Matoš Amijela, švajcarskog književnika i estetičara. Drugom prilikom je napisao pesmu Kod kuće čiji prvi stih glasi: Duša moja čaroban je kraj. Zato, dok čitamo i tumačimo ovaj Matošev sonet, moramo stalno imati na umu prirodu i značenje pejzaža u književnom delu.

Dok čitamo Matošev sonet, moramo stalno imati na umu i sledeću stvar: suština sintagmi i stihova nije u sadržini koju kazuju nego u sadržini koju sugerišu. I još nešto: ovo jeste deskriptivna pesma, ali njen smisao treba tražiti ispod deskripcije, u dubinama.

Sadržina i značenje - Matošev sonet Jesenje veče već naslovom dovoljno kazuje o temi pesme i o osnovnom emotivnom tonu (raspoloženju): tema je pejzaž jesenje večeri; raspoloženje sugerišu obe reči iz naslova, jer sadrže negativni emotivni predznak: JESENjE - sumornost, vlaga, kiša, hladnoća; VEČE - mrak, sivilo, mrtvilo. Još jedan činilac iz naslova ima značenjsku vrednost. Glasovna struktura naslova je zanimljiva: od deset glasova pet je suglasnika a samo jedan (petostruki) vokal E. Ova asonanca intonira jednoličnost i monotoniju jesenjeg pejzaža; imamo li u vidu činjenicu da se reč monotone javlja već u trećem stihu prve strofe, jasna je jednoličnost i monotonija u osnovi doživljaja predočenog pejzaža.

Atmosfera pesme, naznačena naslovom, upotpunjuje se prvom strofom. Tu su dve slike: oblaci gore i monotone sjene dole. Dve slike sadržane su u dvema sintaksičko-intonacionim celinama od po dva stiha:

Olovne i teške snove snivaju

oblaci na tamnim gorskim stranama;

monotone sjene rijekom plivaju,

žutom rijekom među golim granama.

Zanimljiva je leksička struktura i konstrukcija stihova. Preovladavaju reči koje označavaju tamne ili sive boje (OLOVNE, OBLACI, TAMNIM, SJENE, ŽUTOM), nešto neprijatno (TEŠKE), beživotno (ŽUTOM RIJEKOM, MEĐU GOLIM GRANAMA). Snažna ekspresivnost ostvarena je inverzijom prve sintaksičko-intonacione celine: subjekt je pomeren sa prvog mesta da bi na njegovo mesto došao objekat i naglasila se slika sivila i težine, koji poput ogromnog tereta pritiskaju sve što je ispod njih. Raspored rečeničnih delova je neuobičajen: subjekat OBLACI je na početku drugoga stiha, predikat SNIVAJU je na kraju prvoga stiha - dakle oba glavna rečenična člana su na glavnim mestima (početak i kraj stiha); objekat sa svojim atributima (OLOVNE I TEŠKE SNOVE) nalazi se na početku prvoga stiha, a priloški član (NAD TAMNIM GORSKIM STRANAMA) ispunjava najveći prostor ka kraju drugoga stiha - i objekatski i priloški član nalaze se na udarnim mestima (početak i kraj stiha). Iako su izvršena dvostruka pomeranja - pomeranje stihova i pomeranja u okviru stihova - svi rečenični članovi dobili su istaknuta mesta i tako je ostvaren apsolutni sintaksički i značenjski sklad. Prvi stih soneta (Olovne i teške snove snivaju) odlikuje snažna koncentracija vizuelnih predstava i emotivnog naboja negativnog predznaka. Oblaci snivaju snove, snovi su olovni i teški. Da nije veznika i dobila bi se atributska konstrukcija OLOVNO TEŠKI. Ova konstrukcija je dovoljno ekspresivna ali pesniku to nije bilo dovoljno nego je načinio dvostruku atributsku pratnju uz imenicu snovi, atributske reči sada imaju sopstvena i bogatija značenja. OLOVNE - sive kao olovo, hladne kao olovo, ali i teške kao olovo; TEŠKE - mučne, nemirne, košmarne; primećujemo da objašnjenja uz pridev teške lepo stoje i uz pridev olovne - dvaput potvrđena svojstva snova.

Druga sintaksičko-intonaciona celina prve strofe doprinosi stvaranju atmosfere tuge, sivila, blata, monotonije i mrtvila. MONOTONE SJENE deluju leksičkim i fonološkim svojstvima: obe reči imaju negativan emotivni predznak jer bude osećaj neprijatnosti - senke pa još i monotone, predstava deluje sablasno i jezivo; na akustičkom planu osećamo asonancu u učestalosti dva vokala koji ostvaruju potpunu ravnotežu: mOnOtOnE sjEnE. Ovakva frekvencija dva vokala izaziva utisak jednoličnosti i monotonije. Opet dvostruko potvrđivanje utiska: reč u svome značenju sadrži monotoniju, ali je sadrži i u svojoj glasovnoj strukturi - na sadržinskom i na formalnom planu dočarana je monotonija. Psihološke utiske (monotonija) smenjuju vizuelni utisci: rijekom plivaju, /žutom rijekom među golim granama. Žuta boja reke ukazuje na njenu sadržinu - mulj i prljavština u kojima je nemoguć život - dakle mrtva reka; ona teče među golim granama - opet beživotnost, mrtvilo. Time je potpuno zaokružena slika teške, mučne i mračne atmosfere koja se protegla od neba do zemlje, atmosfere sivila, monotonije i mrtvila.

Druga strofa novim detaljima dopunjava sliku atmosfere jesenjeg pejzaža. Detalji su brojni: mokre njive, magla, kućice, toranj, sunce, vrbe, vrane. Dominiraju vizuelne predstave i tamne boje, jedinu promenu donosi crvena boja predočena na posredan način (sunce u ranama mre). Prva sintaksičko- intonaciona celina je i posebna slika

Iza mokrih njiva magle skrivaju

kućice i toranj;

... ostvarena u dva stiha postupkom opkoračenja: magle su guste, njive mokre, kućice male, jedino toranj odudara svojom visinom. Socijalna nota sadržana je u deminutivu KUĆICE - niske, bedne, sirotinjske. Mokre njive i kućice prekrivene maglom i tišinom - nigde života ili pokreta. Druga sintaksičko-intonaciona celina obuhvata dva stiha i jedan polustih:

sunce u ranama

mre i motri kako mrke bivaju

vrbe crneći se crnim vranama. 

Ovde su sadržane dve slike: umiranje sunca i vrbe. Zalazak sunca je personificiran (u ranama mre) ali je ovde mnogo zanimljivije nešto drugo: ovim iskazom je na posredan način predočena jarka crvena boja koja se javlja pri zalasku sunca - boja krvi, zato u ranama. Druga slika je takođe ostvarena opkoračenjem, ali je majstorski izgrađena: mrke bivaju / vrbe crneći se crnim vranama. Tamna boja je apsolutna: MRKE, CRNEĆI SE, CRNIM, VRANAMA - pridev, glagol, pridev, imenica.

Vrane ovde ne znače samo vranu boju. One zrače i simbolično značenje - zlokobnost, zla slutnja, nesreća. Ostvaren je vrhunac - jedinstvo mračnog i zlokobnog. U ovoj sintaksičko-intonacionoj celini ostvaren je svetlosni kontrast: umiranje sunca u ranama (crvenilo) i vrbe okićene vranama (crnilo). I još nešto: glas R je u ovoj celini ostvario visoku frekvenciju - osam puta u rečenici od četrnaest reči. Ovo R, odnosno aliteracija koju tvori, nema stvarnu akustičku vrednost ali njegov dobošarski zvuk se psihološki doživljava kao remećenje opšte tišine, monotonije i mrtvila koji dominiraju poetskim slikama.

Tercine donose promene u sadržini, emotivnom tonu i misaonoj dominanti. Prva tercina

Sve je mračno, hladno; u prvom sutonu

tek se slute ceste, dok ne utonu

u daljine slijepe ljudskih nemira

Sažima sve dosadašnje utiske koji su se oblikovali u toku čitanja oba katrena, sažima ih u samo jednu, kratku rečenicu: Sve je mračno, hladno. Zamenica SVE odsečno stavlja tačku na sve ono što je predočeno u prethodnim strofama i poetskim slikama i sve slike svodi na dve reči: mračno i hladno. To su i osnovni utisci koji ostaju u čitaočevoj duši posle čitanja prve dve strofe. Ali već drugim polustihom, u prvom sutonu, počinje zaokret ka nečemu što se odvaja od ovog mračnog i hladnog pejzaža. To su na prvom mestu ceste koje se TEK slute u prvom sutonu. One se jedva razaznaju, odnosno tek se slute, pretpostavljaju. Cesta ( put ) simbolizuje odlazak iz ovog pejzaža, izlaz, spasenje. To je prva svetlost u pesmi (posle zalaska sunca) jer se cesta sagledava kao svetla traka koja se gubi (nestaje) u nesagledive (slepe) daljine. Te daljine izazivaju ljudske nemire koji se rađaju iz čežnje za odlaskom, iz neizvesnosti šta je na kraju ceste, iz nesigurnosti i slutnji. Tek u ovoj strofi se spominje čovek pa je time pejzaž humaniziran.

Druga tercina (poslednja strofa soneta) još više unosi promene u slici jesenjeg pejzaža:

Samo gordi jablan lisjem suhijem

šapće o životu mrakom gluhijem

kao da je samac usred svemira.

Iz atmosfere opšteg sivila, monotonije i mrtvila izbija GORDI JABLAN. Ovaj stalni poetski simbol života, otpora i stremljenja ka visinama, prati epitet GORDI koji slici jablana pridonosi još neke kvalitete: lepotu, prkos, snagu. Slika gordog jablana snažno odudara od atmosfere predočene u prethodnim strofama, atmosfere sivila i mrtvila. Jablan nije pasivan, što bi bilo potpuno u skladu sa predočenom atmosferom. Epitet gordi eliminiše pasivnost, predočava dinamiku, kretanje, činjenje: on lisjem suhijem / šapće o životu mrakom gluhijem. Oblik LISJE potpuno je u skladu sa atmosferom - suvo, presuvo lišće koje je još ostalo na granama. Oblik lišće ne bi bio valjan jer bi bio neprirodan - zeleno lišće usled opšteg umiranja prirode! Šaputanje suvim lisjem je još jedan dokaz snage i upornosti gordog jablana: on progovara, makar i šapatom suvog lisja - S je ovde probojno (sibil) i njegova oštrina šapatu daje razgovetnost. Četvrta strofa je kontrast svim prethodnim strofama i celoj prethodnoj slici umiranja prirode - ovde se govori o životu. Izvanrednom sinestetičkom metaforom (ŠAPĆE MRAKOM GLUHIJEM = zamena čulnih utisaka) predočena je snažna okrenutost životu i vera u njega makar se osećao kao da je samac usred svemira. Ovaj stih vrlo efektno završava Matošev sonet iz više razloga.

- Posle teške atmosfere mraka i mrtvila, otvara ogromne, svemirske prostore.

- Poseduje snažnu emotivnu tenziju koja je skoncentrisana u reči SA-MAC koja odzvanja oštrinom sibila C.

- Sažima značenje cele pesme, odnosno stavlja poslednji likovni, zvučni i emotivni ton na jesenji pejzaž i njegovu atmosferu.

- Nosi poeitu o pobedi života.

Versifikacija - Jesenje veče je SONET sa svim bitnim karakteristikama ovog pesničkog oblika:

- sastoji se iz dva KATRENA i dve TERCINE = 14 stihova;

- dosledno je sproveden silabički princip - svi stihovi su JEDANAESTERCI;

- rima je istovetna u oba katrena: ABAB ABAB, a u tercinama je tipični sonetski raspored rime: AAB CCB.

OPKORAČENjE je čest postupak u organizaciji strofe - to je prenošenje jednog dela smisaone celine u sledeći stih čime se narušava uobičajena sintaksičko-intonaciona struktura stiha koja podrazumeva da je svaki stih u sintaksičkom smislu rečenica. U svakoj strofi ove pesme javlja se opkoračenje.

Prenošenje celog stiha:

Olovne i teške snove snivaju

oblaci nad tamnim gorskim stranama.

Prenošenje polustiha:

Iza mokrih njiva magle skrivaju

kućice i toranj.

Opkoračenje nije samo tehničko sredstvo oblikovanja pesme. Ono ima više umetničkih funkcija: eufonijsku, ritmičku i značenjsku.

______________

Antun Gustav Matoš - Jesenje veče

Olovne i teške snove snivaju
Oblaci nad tamnim gorskim stranama
Monotone sjene rijekom plivaju
Žutom rijekom među golim granama.

Iza mokrih njiva magle skrivaju
Kućice i toranj, sunce u ranama
Mre i motri kako mrke bivaju
Vrbe crneći se crnim vranama.

Sve je mračno, hladno; u prvom sutonu
Tek se slute ceste, dok ne utonu
U daljine slijepe ljudskih nemira.

Samo gordi jablan lišćem suhijem
Šapce o životu mrakom gluhijem.
Kao da je samac usred svemira.

__________________________________

Antun Gustav Matoš rođen je 13. 6. 1873. u Tovarniku, a umro je 17. 3. 1914. u Zagrebu. Ubrzo nakon rođenja, roditelji su mu se preselili u Zagreb gdje je Matoš pohađao pučku školu i gimnaziju. Nakon nezavršene gimnazije, propada mu i pokušaj studija veterine u Beču pa se potpuno posvećuje pisanju i glazbi. U 19-oj godini Vijenac mu objavljuje novelu Moć savjesti. Time je otvoreno novo poglavlje hrvatske književnosti poznato pod imenom moderna. 1893. pozvan je u vojsku, ali je slijedeće godine dezertirao te je morao napustiti Hrvatsku i otići u Beograd, a kasnije u Munchen, Beč i Ženevu i Pariz. U Parizu je ostao pet godina i taj je period bio presudan u formiranju njegovih estetičkih načela; temeljito se upoznao s poezijom Baudelairea, francuskih parnasovaca i simbolista te proznim djelom E. A. Poea, Merimea i de Maupassanta, a tada je nastao i dobar dio njegove fikcionalne proze: Iverje (1899) i Novo iverje (1900).

1904. se vraća u Beograd i tamo će ostati do definitivnog povratka u Zagreb, 1908. Za drugog boravka u Beogradu, u Hrvatskoj su mu objavljeni Ogledi (1905) te Vidici i putovi (1907), a tada počinje pisati i poeziju, koju objavljuje po listovima i časopisima. Taj dio objavljen je tek posthumno (Pjesme, 1923).

U Zagrebu se aktivno uključio u književni i politički život, neprestano ulazeći u sukobe i polemike, a svojim poznavanjem suvremenih književnih pravaca, nametnuo se kao jedan od vodećih kritičara moderne. Oko sebe je okupio stotinu mladih pjesnika "Gričana", u koje se ubrajaju i Ljubo Wiesner, Fran Galović, Tin Ujević i još neki. Živio je boemski, preživljavajući kao profesionalni pisac i novinar, neprestano u oskudici, sve do smrti prouzrokovane rakom grla 1914. Za života su mu izašle još tri knjige: Umorne priče (1909), Naši ljudi i krajevi (1910) i Pečalba (1913), a velik dio neobjavljenih tekstova sakupljen je tek za Sabrana djela, izašla u razdoblju od 1935. do 1940. god.

Suvremenici su najviše cijenili njegove putopise (Oko Lobora, 1907), dok je Matoš osobno najviše držao do svojih pripovijedaka, a do danas je došlo do svojevrsnog uravnoteženja vrijednosti čitavog njegovog opusa, osobito u korist poezije (neke od njegovih pjesama; Mora, Notturno, Jesenje veče, Maćuhica, Utjeha kose - smatraju se ponajboljim ostvarenjima hrvatske moderne).

Europska poezija toga vremena sva je bila u znaku simbolizma, esteticizma i artizma, a Matoš je, slijedeći primjer svojih europskih kolega, insistirao na dotjeranoj formi (pa je sonet postao kanonskim oblikom). U okviru Matoševe škole velika se pažnja posvećivala zvukovnim, "glazbenim" kvalitetama izraza, a osobito se njegovala čista i bogata rima.

Tematski se njegova lirika kreće od simbolizacije krajolika (Notturno, Jesenje veče, Srodnost, Maćuhica), preko estetizacije smrti, starosti ili drugih fenomena koji inače pobuđuju osjećaj odbojnosti i nelagode (Utjeha kose, Prababa). Matoševi poetski tekstovi ipak ne usvajaju tzv. "estetiku ružnoga", tada popularnu u europskoj poeziji (Baudelaire, Rimbaud). Drugi dio Matoševa opusa blizak je njegovom kritičkom i polemičkom temperamentu. Te pjesme su satirički ili humoristični pogledi na moralne  kvalitete suvremenika (Stara pjesma, Mora) ili političke okolnosti (Grički dijalog, Basna), a u najpoznatijim patriotskim pjesmama (1909. Pri svetom kralju, Gospa Marija, Iseljenik) satira uzmiče pred domoljubnom tužaljkom ili alegorijskim prikazima tragičnog položaja domovine.

Antun Gustav Matoš - Camao 

Antun Gustav Matoš - Cvijet sa raskršća

Antun Gustav Matoš - Gnijezdo bez sokola

Antun Gustav Matoš - Jesenje veče - interpretacija

Antun Gustav Matoš - Jesenje veče - sonet

Antun Gustav Matoš - Notturno

Antun Gustav Matoš - Oko Lobora

Antun Gustav Matoš - Pjesme

Antun Gustav Matoš - Stara pjesma - esej

Antun Gustav Matoš - Utjeha kose