Miloš Crnjanski - Mizera

Miloš Crnjanski, inače naoružan, uglavnom, samo ironijom i samoironijom, igra se sentimentalnošću, jezikom, upućuje podsmijeh istoriji, tradiciji, vremenu, apsolutu. Postavlja retorička pitanja. Izbjegava da pjesnički subjekat imenuje sa "ja". Nema ni sjenke vedrine u njegovim pjesmama ali ni sjenke straha ili očajanja. Ravnodušnost i spokojstvo. Pjesnik čulnosti, koju skoro izjednačava sa ljubavlju. Žena je, u njegovim pjesmama, fragment tijela u nekom fragmentu ljubavi. Ako i piše o ljubavi, to se uglavnom svede na sjećanje na tjelesnu ljubav. To je Crnjanski, od Sudbe koju je napisao u petnaestoj godini, do Lirike Itake. Međutim, u Beču, u revoluciji 1918. godine, upoznao je studentesu Idu Lotringer i nešto mu se desilo. Zbog Ide Lotringer padaju u vodu svi njegovi stereotipi, podsmijeh, distanca od pjesničkog subjekta, odsustvo sentimenta, odbijanje da se sjeća. Napisao je pjesmu u kojoj ljubav nije prvenstveno i jedino tjelesna. Napisao je pjesmu o dodiru dviju unutrašnjosti. Pjesmu koju čulnost obilježava, ali je ne sputava. Nema tu govora o melanholičnoj žudnji, kako to izgleda na prvi pogled, to je sjećanje na autentični događaj ‒ veoma rijetko u pjesmama Miloša Crnjanskog: dogadjaj kojeg želi da se sjeća. Presedan! Neposrednošću i nepatvorenom, ogoljenom emotivnom iskrenošću, koja iznenađuje poznavaoce Crnjanskog, ostvario je dodir sa postojanjem i napravio skok u trajanje.

Mizera. Pitanja u ovoj pjesmi nijesu retorička, to su pitanja na koja je pjesnik čekao odgovore. Odgovore koje zna samo jedna osoba. Ona. Ne bilo koja "ona" već jedna i jedina, Ona, sa velikim slovom na početku, posebna. Zato joj se pjesnik obraća sa vidnim iskrenim i dubokim poštovanjem ("...bar Ti mi, Ti..."). Pjesma izazvana "grižom miša" u srcu. Pjesnički subjekat nije sam, iako je ostavljen, nije sam dok nije prekršen dogovor koji je sklopljen nekada ("...zarekli smo se ostat' nesretni, bar ja i Ti.") i nalazi se u stanju u kojem želi potvrdu da se i neće prekršiti ("O, ne budi, ne budi sretna, bar Ti mi, Ti"). Odgovor na pitanja koja pjesnik postavlja čine razliku između jedno i dvoje, samoće i zajedništva, pripadanja ili izopštavanja. Dok god se oboje pridržavaju datog obećanja, iako rastavljeni, nikad nijesu sami – uvijek ima još to jedno negdje tamo, ono drugo, i veza između njih traje. Uglavnom, kada se narušavaju pravila u pjesmi, to pjesnik svjesno radi jer su to djelovi na koje treba posebno skrenuti pažnju. U pjesmi sastavljenoj od sestina tek dvije su isprekidane – jedine dvije u kojima se pjesnik zapita sjeća li se i Ona. Jedini stih koji se ponavlja, u pjesmi, i koji svojim pozicijama na početku i kraju zatvara smisaoni krug, ujedno objašnjava i glavno pitanje i suštinu i razlog nastanka pjesme – "Gde si sad Ti?". Ljubavna pjesma Miloša Crnjanskog i rijedak biser naše književnosti. To je Mizera.

Pjesma Mizera se sastoji iz sedam strofa, od kojih su pet sestine, dakle, sastoje se od šest stihova, što nije bila česta pojava u doba u kojem je nastala, a naročito je zanimljivo što ove strofe nijesu ni sestina lirica, zbog toga sto ne ispunjavaju uslov forme (šest strofa sa po šest stihova i dodatak od tri stiha), a nijesu ni sesta rima, jer se ne poklapa glasovno podudaranje po shemi ababcc, tako da nijesu slične ni sestinama koje su se obično koristile prije vremena u kojem je pisao Crnjanski (što, naravno, ne znači da niko prije njega nije pisao takvim stihom). Preostala dva stiha, dakle, peti i šesti, terceti su. Kada govorimo o glasovnom podudaranju, moramo objasniti da je upravo to jedan od najvećih razloga zbog kojih smo kao predmet analize uzeli baš ovu pjesmu. Za Miloša Crnjanskog nije karakterističan ovakav pristup poeziji, jer su njegove pjesme uglavnom pisane u sasvim ili djelimično slobodnom stihu, tako da su pjesme kakva je Mizera u njegovom pjesničkom opusu zaista rijetke. On u objašnjenju već pomenute pjesme Sumatra naglašava slobodni stih kao jedan od poetskih principa, ali govori i o novom pristupu versifikaciji uopšte, napuštanju veza sa glasovnim podudaranjem, izosilabizmom i strofama koje se mogu svrstati u dotadašnje klasične tipove. On u tom tekstu kaže:

Svuda se danas oseća da su hiljade i hiljade prošle kraj lešina, ruševina, i da su obišle svet i vratile se doma, tražeći misli, zakone i život kakvi su bili. Tražeći staru, naviklu, književnost, poznate, udobne, senzacije, protumačene misli. Lirsku poeziju večnih, svakidašnjih metafora, ono drago cile-mile stihova, slikova, hrizantema, koje su cvetale u našim, nedeljnim, dodacima. Ali su došle nove misli, novi zanosi, novi zakoni, novi morali! Može biti protiv nas, ali protiv naših sadržaja, i intensija, uzalud! (...) Odbacili smo bivše zakone... Odelili smo se od života, jer smo našli nov. Pišemo slobodnim stihom, koji je posledica naših sadržaja... Bez banalnih četvorokuta i dobošarske muzike dosadašnje metrike, dajemo čist oblik ekstaze...  

Ipak, u pjesmi o kojoj sada govorimo, prisutna je rima, a strofe se, kao što smo vidjeli, mogu odrediti, mada nijesu sve jednake. Rima u pjesmi je ženska, jer se poklapaju po dva sloga (jed|nog – bed|nog, pro|spe – go|spe), u sestinama shema se može obilježiti kao aabccd a u tercinama, medjusobno nezavisnim, shema glasovnog podudaranja bi se mogla označiti kao eef, dakle, u pitanju je netipičan izbor rima, kao i vrste strofa, međutim, nesumnjivo opravdan kao sredstvo za postizanje željenog pjesničkog, u ovom slucaju: usporenog ritma koji nije narušen formom i oblikom. Rima se uglavnom nalazi na kraju prva dva stiha svih strofa, i na kraju četvrtog i petog stiha svih sestina. Izuzetak su prva dva stiha druge strofe, gdje se riječ na kraju prvog stiha te strofe ("ulice") podudara sa riječju koja se nalazi u srednjem dijelu drugog stiha ("bludnice"). Takođe, rima je, bez pravila čija se nit može uhvatiti kroz čitavu pjesmu, najbliže se može odrediti kao parna rima sa dodatim, rimom nevezanim, stihom, i to nakon svakog para, a uz to i varira, pa može biti i čista (jednog-bednog), jer se poklapaju i vrste akcenata, i prava (miša-kiša) jer se svi glasovi iza akcenata poklapaju, kao i naglašeni glasovi, i nečista (nasmejana-rasejana) jer se ne podudaraju svi naglasci i(li) samoglasnici, i neprava (tice-bludnice), jer se glasovi podudaraju tek iza naglasenih.

Ritam je takodje neuobičajen, što otežava opisivanje silabičko-tonskih karakteristika, nema metričkih konstanti, uglavnom se ostvaruje na bazi mjesnih činilaca ritma, oslanja se na izmjenu naglašenih i nenaglašenih slogova i na njihovom broju koji varira od tri do deset slogova po stihu, pri čemu najčešće nailazimo na deveterac i deseterac, a naročit efekat se postiže lomljenjem logičkih cjelina i nestandardnim korišćenjem interpunkcijskih znakova, sa opkoračenjem, prebacivanjem (rejet), stilskim figurama, kao u primjeru:

Voliš li još noću ulice,
kad bludnice i fenjeri stoje
pokisli?
A rage mokre parove vuku,
u kolima, ko u mrtvačkom sanduku,
što škripi.

Takodje, ponavljanjima i asocijacijama (O, nemoj; O, ne budi; O, ne voli, ne voli...), raznim pjesničkim i stilskim figurama koje su organizovane u smisaone cjeline, kako unutar strofa, tako i među njima, a o kojima je bilo riječi nešto ranije (a biće i u nastavku), daje se poseban osjećaj dok čitamo ovu pjesmu. Ovo nije ritam koji je karakterističan za epohu, školu, naciju... To je ritam koji u sebi nosi pečat stila Miloša Crnjanskog, i na njegovom stilu, izboru riječi i pjesničkih sredstava počiva ritam pjesme bogate epitetima, raznim stilskim figurama (personifikacija – "...noć po tebi svile prospe."; polisidenton - "O, nemoj"O, ne budi"; poredjenje - "Kao oko mrtvaca jednog..."; inverzija "Na čijoj strani si?"...), Mizera je ispunjena emocijom koja je čini velikom pjesmom.

__________________________________

Miloš Crnjanski - Mizera

Pesnici pišu svoje pesme. Tek posle, drugi, ili oni sami, stavljaju te pesme u ove ili one pregratke. Tako ni „Mizera" nije tek ljubavna pesma, nego, i po duhu i po načinu pisanja, organski pripada svemu onome što je Crnjanski pisao u to vreme (zato sam, na početku teksta, žanrovsko određenje uslovio: „moglo bi se"). Sve pesme iz Lirike Itake napisane su ili u toku, ili (većina) neposredno posle Prvog svetskog rata. I to je bitno uticalo na njihovu osećajnost. U naknadnom komentaru uz „Prolog" Lirike Itake, Crnjanski piše: „Pesnik smatra, i danas, 'Odiseju' za najveću poemu čovečanstva, a POVRATAK IZ RATA za najtužniji doživljaj čoveka. lako njegove pesme daleko zaostaju za tim monumentalnim tvorevinama u stihovima, TAJ OSEĆAJ je bio njihova glavna sadržina". Sudeći i po autorovoj posveti, na kraju pesme, „Mizera" je napisana u povratku iz rata, krajem 1918. Iz nje, prosto, sipi tuga, kao „hladna, sitna kiša". Poslednji pasus komentara uz ovu pesmu kao da opisuje mesto i situ- aciju kada je pesma napisana: „Ja onda sedim i ćutim, u Zagrebu, po kafanama, još nekoliko dana, i posmatram kako svet prolazi pored prozora. Kako napolju veje i pada kiša. Osmejkujem se nemoćno..."

Ako se njen sadržaj svede, „Mizera" je sećanje na jednu šetnju, ulicama, po kiši, sa devojkom, zapisano takođe dok pada kiša. Tuga kiše koja sipi pojačana je gotovo nihilističkim zahtevom da se ne bude sretan i da se ne pripada društvu bogatih i učenih. Besmisao koji čovek oseća posle rata. Iz podteksta tog besmisla, međutim, izbija čežnja za nevinošću sreće koja je izvan društvenih konvencija i naloga.

Pesma počinje jednom, za Crnjanskog tipičnom, gramatički nekorektnom rečenicom. Oko mrtvaca, u jednini, upoređeno je sa fenjerima, u množini. Ozbiljan stručnjak rekao bi da samo oči mrtvaca mogu da sjaje kao fenjeri, ali, eto, pesnicima je dopuštena i nepismenost kao pesnička sloboda, i šta da radimo! Mi, nestručnjaci, drukčije gledamo na to. Pesnička „nepismenost" (kod pesnika kakav je Crnjanski) nije plod neznanja nego potrebe izraza, katkad nesvesne. Crnjanskovo oko mrtvaca je sublimacija svih očiju mrtvaca koje je on, u ratu, video, množina se prelila u metafizičku jedninu koja sjaji, kroz množinu stvarnih fenjera, oko poratne bede.

Taj mrtvac, metafizički, pojavljuje se i u drugoj strofi, u poređenju kola sa mrtvačkim sandukom. To poređenje ima dvostruku ulogu: da sugeriše da se živi i (verovatno) bezbrižni parovi kreću kroz stvarnost na koju je jak pečat udarila smrt, i da, pojačano ragama i škripom, naglasi bedu te stvarnosti. Iz ovog pesničkog osećanja životne situacije izašlo je tadašnje, naizgled političko deklarisanje Crnjanskog kao socijaliste.

Jedino u toj, drugoj strofi nije dosledno sprovedena rima. Nisu rimovana prva dva stiha, u ostalim strofama jesu. Da li pesnik nije mogao ili nije hteo da izvede rimu? U te stihove vraćaju se fenjeri iz prve strofe, ovog puta udruženi sa bludnicama. Metafizički sjaj koji su im davali mrtvi dobio je upotrebnu vrednost: osvetljavanje mizerne stvarnosti. Bludnice i fenjeri stoje, pokisli, bez ikakve potrebe za rimom, razrimovani.

Međutim, pravi ton pesmi daje obraćanje devojci, i to ovu pesmu čini ljubavnom. Pesnik joj se obraća u drugom licu jednine. U prvoj verziji pesme, u Lirici Itake, „Ti" je u prvoj strofi napisano malim početnim slovom, a u ostalim strofama velikim. Zatim, u drugoj verziji, u pariskim Odabranim stihovima, sve je pisano velikim slovom. U trećoj verziji, u Itaci i komentarima, samo u četvrtom stihu i u poslednjoj strofi upotrebljena su velika slova. Najzad, u beogradskim Odabranim stihovima, svuda je vraćeno veliko slovo. Ove nedoslednosti, ako su napravljene autorovom rukom, nisu razumljive, i mogu biti samo slučajne, plod različitih raspoloženja u priređivanju različitih izdanja. Ali, ako su napravljene moćnom rukom štamparsko-izdavačke greške, sve je jasnije. Druga i četvrta verzija, u kojima je ovaj detalj dosledno izveden, bile su, u štampi, pod kontrolom Crnjanskog, prva i treća - nisu. Kako god bilo, „Ti" sa velikim početnim slovom nije slučajno u ovoj pesmi. Ona kojoj se pesnik obraća nije tek jedna devojka, ona je i simbol, opšta žena. Gde si sad Ti - Laura, Beatriče, Ofelija - da daš smisao mizernoj stvarnosti?

U prvom štampanom izdanju „Mizere", prelom stihova bio je drukčiji. I u tom, i u drugom, pariskom izdanju svi stihovi su bili složeni u tzv. levi blok. Tek u trećem izdanju, pojedini stihovi su uvučeni, udesno, ovako kako su štampani i u „Poljima". I taj vizuelni potez neverovatno utiče na čitanje pesme: drukčiji je njen ritam, čak i značenjski akcenti. U drugom izdanju pesme, Crnjanski je pokušao da promeni njen ritam ubacivanjem malo više svojih čuvenih zapeta. Međutim, nije išlo, očigledno je i dalje bio nezadovoljan. Pa se u trećem izdanju odrekao Crnjanskovih zapeta (dokaz da one nisu hir, kao što su mislili neki lektori, nego potreba izraza), a promenio grafički izgled pesme. Ovaj pisac je izgradio svoj stil u srpskoj književnosti tako što je prilično radikalno promenio „intonaciju, ritam i tempo njene rečenice" (N. Petković). Izgleda da je „Mizeru" hteo više da približi tom svom osećanju rečenice, pa kad to nije mogao zapetama - koje su, na drugim mestima, savršeno funkcionisale - dosetio se da stihove drugačije prelomi. „Mizera" bi mogla da bude odličan povod za ispitivanje veze između grafičkog izgleda pesme i njenog ritma (a u njoj ima, više no u većini Crnjanskovih pesama, i elemenata standardne metričke regulacije ritma).

Iz Mizere, a čini mi se i iz celine dela Miloša Crnjanskog, izbija osećanje izdvojenosti, duboke egzistencijalne usamljenosti. (U jednoj ljubavnoj pesmi, ono daje snagu ljubavnom osećanju, kao što se osećanje prolaznosti meša sa čežnjom za drugim.) Kad čitate njegove knjige, prosto osećate da ih je pisao čovek koji je išao sam, i pre 1941, dok je „pravio" društvenu karijeru, i posle, kad je bio i bukvalno usamljen. I njegova životna ljubavna priča - sa Vidom je, u dobru i zlu, proživeo više od pola dvadesetog veka - liči na priču o jednom izdvojenom, usamljenom paru. Usamljenost ih je sačekala i u smrti: dok je, mrtav, Crnjanski čekao da političari svoj kukavičluk umotaju u za njih prihvatljivu formu sahrane, nije imao ko da ode u mrtvačnicu, u Deligradskoj ulici, da ga formalno identifikuje. Vida nije mogla, a drugog roda nije bilo. A kad je ubrzo, iduće godine, umrla i Vida, ta je usamljenost sinula, u svom socijalnom ogledalu, u njihovom stanu kod restorana „Vltava": Vida još nije bila takoreći ni izneta iz stana, a neki par, jedan od onih iz „Mizere", već je premeravao sobe tog mrtvačkog sanduka, čiji parket škripi. Stid nas beše domova cvetnih, zarekli smo se ostat nesretni, bar ja i Ti.

Mizera, to je jedna od najboljih pesama Miloša Crnjanskog, odmah uz poeme. Ulazi u svaku antologiju srpske ljubavne poezije. Druga dva razloga dolaze iz prostora sećanja.

Svako ko nakupi dosta sećanja, ima i neku svoju Idu Lotringer, stvarnu ili izmišljenu, ili sastavljenu od više stvarnih. I zato Crnjanskova Ida može svakoga da dodirne. Za mene, međutim, „Mizera" iz prošlosti dovlači i sećanje na pokojnog prijatelja Stevana Raičkovića. Početkom pedesetih godina prošlog veka, poslednje noći jednog oktobra, u skadarlijskoj kafani „Tri šešira" zatekao se, po običaju, popriličan broj - kasnije dobro poznatih - pesnika i pisaca, slikara i glumaca. Kada je prošla ponoć, a time otpočeo i novembar, jedan uozbiljeni, povišeni glas, među njima, začuo se i u istome trenutku usamio, kao da ga je presekao dah kafane: „Gospodo, jednu pijanu čašu Banatu... Pijem u slavu pogurenog druga mog, generalštabnog kaplara, šustera Proke Naturalova, koga su streljali '916, novembra prvog, u jednoj veneričnoj bolnici, dične habsburške dinastije..." Nije bilo gotovo nikog među prisutnima koji se posle ovih poznatih reči nije digao sa svog mesta i dodao makar jednu rečenicu... Zatim su kroz kafanu, dugo, do u zoru, iz svih uglova, odjekivali stihovi istoga pesnika. Ovaj događaj, Raičković je opisao u knjizi Jedan mogući život, 1996. Opis je dopunio u nedovršenoj knjizi iz zaostavštine Fascikla, poslednja. Naime, te večeri, u toj kafani, u tom društvu, pesnik je upoznao Bojanu, tada „studentesu", svoju buduću suprugu, dok se u bučnoj atmosferi „svaki čas izgovaralo ime nevidljivog pesnika "Stražilova"... naizust upamćene čitave prozne rečenice iz njegove "Apoetoze"... stihovi iz "Mizere" (zajedno sa pesnikovom posvetom: "Beč. U revoluciji. 1918. Za studentesu, Idu Lotringer")".

__________________

Miloš Crnjanski - Mizera

Kao oko mrtvaca jednog
sjaje oko našeg vrta bednog,
fenjeri.
Da l noć na tebe svile prospe?
Jesi li se digla među gospe?
Gde si sad Ti?

Voliš li još noću ulice,
kad bludnice i fenjeri stoje
pokisli?
A rage mokre parove vuku,
u kolima, ko u mrtvačkom sanduku,
što škripi.

Da nisi sad negde nasmejana,
bogata i rasejana,
gde smeh vri?
O, nemoj da si topla, cvetna,
O, ne budi, ne budi sretna,
bar ti mi, ti.

O, ne voli, ne voli ništa,
ni knjige, ni pozorišta,
ko učeni.
Kažeš li nekad, iznenada,
u dobrom društvu, još i sada,
na čijoj strani si?

O, da l se sećaš kako smo išli,
sve ulice noću obišli
po kiši?

Sećaš li se, noćne su nam tice
i lopovi, i bludnice,
bili nevini.

Stid nas beše domova cvetnih,
zarekli smo se ostat nesretni,
bar ja i Ti.
U srcu čujem grižu miša,
a pada hladna, sitna kiša.
Gde si sad Ti? 

__________________________________

Miloš Crnjanski je rođen 26. oktobra 1893. godine u Čongradu, u Mađarskoj, u osiromašenoj građanskoj porodici, a odrastao je u Temišvaru, u patrijarhalno-rodoljubivoj sredini koja će mu kult Srbije i njene prošlosti usaditi u dušu kao najdražu relikviju. Najdublje i najtrajnije senzacije svojih dečijih i dečačkih godina doživljavao je u tipično nacionalnim i verskim sadržajima: crkvena škola, ikona svetoga Save, tamnjan, pravoslavno srpsko groblje sa ritualom sahrane i zadušnica, večernje priče i pesme o Srbiji, hajdučiji i nabijanju na kolac - sve se to u dečakovim emocijama pretvaralo u trajan nemir i nepresušan izvor nada, radosti, sumnji, razočaranja i podizanja.

Na samom početku Prvog svetskog rata Miloš Crnjanski je doživeo odmazdu austrijskih vlasti zbog Principovih revolverskih hitaca u Sarajevu, ali umesto tamničkog odela obukli su mu uniformu austrijskog vojnika i poslali ga galicijski front da juriša na Ruse. Veći deo vremena iz tih tragičnih ratnih dana Miloš Crnjanski provodi u samoći ratne bolnice, više uz miris jodoforma nago baruta, da bi se tek pred sam kraj rata obreo i na italijanskom frontu. U njegove uspomene neizbrisivo su se utisnuli prizori ratne pustoši.

I u poeziji i u životu on živi kao sentimentalni anarhist i umoran defetist koji sa tugom posmatra relikvije svoje mladosti, sada poprskane krvlju i poljuvane u blatu. Osećao se tada pripadnikom naprednih društvenih snaga i glasno se izjašnjavao za socijalizam, ali njegovo buntarstvo iz tih godina bila je samo "krvava eksplozija" nekog nejasnog društvenog taloga donesenog iz rata. Književno stvaranje Miloša Crnjanskog u tom periodu bilo je krupan doprinos naporu njegove generacije da se nađe nov jezik i izraz za nove teme i sadržaje.

Drugi svetski rat i dugi niz poratnih godina Miloš Crnjanski je proveo u emigraciji u Londonu, odakle se vratio svojoj zemlji 1965. godine. U traganju za obalama svoga života, on je s radošću ugledao Beograd koji je u njegovoj nostalgiji blistao "kao kroz suze ljudski smeh". U stihovima posvećenim Beogradu on je potresno i nadahnuto izrazio svoja osećanja povratnika sa duge životne odiseje...

Miloš Crnjanski - Dnevnik o Čarnojeviću 

Miloš Crnjanski - Dnevnik o Čarnojeviću - roman

Miloš Crnjanski - Lament nad Beogradom

Miloš Crnjanski - Naš salonski komunizam

Miloš Crnjanski - Odbrana Beograda

Miloš Crnjanski - Pesme

Miloš Crnjanski - Seobe 1

Miloš Crnjanski - Seobe 2

Miloš Crnjanski - Snaga lipljanskog zvona

Miloš Crnjanski - Spomen Principu

Miloš Crnjanski - Stražilovo
Miloš Crnjanski - Sumatra i Objašnjenje Sumatre

Miloš Crnjanski - Vrt blagoslovenih žena