Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Kada govorimo o književnom izrazu, to onda podrazumeva da je u upotrebi reč... pisana reč, koju možemo izgovarati ili na glas ili ponavljati čitanjem u sebi i tako, ili slušajući ili čitajući i "zamišljajući" reč, stvarati u mozgu plastičnu sliku onog što primamo kao poruku okom ili uhom. Koliko će ta slika biti verodostojnija i plastičnija u predstavi koju pisac želi da nam dočara koristeći reč, zavisi od njegovog umeća i bogatstva njegovog književnog izraza, odnosno, od stila koji pisac koristi.

Stil – podrazumeva izbor između više jezičnih mogućnosti da se nešto izrazi (Moraš se požuriti, zakasnit ćeš na brod! i Vetar na ramenu sedi jedru tvom! – navod izShakespeareovog Hamleta).

Odabirom jednih jezičnih jedinica umesto drugih (npr. "jedro" umesto "brod") pisac nam "govori" nešto o vlastitom načinu pisanja. Zbog toga stil možemo definisati kao način pisanja ili govorenja svojstven nekom piscu, nekoj književnoj školi ili nekoj epohi (npr. Šekspirovski stil, barokni stil...itd).

Budući da je pisac slobodan izabrati jedinice jezika koje želi (kao što neko bira komade garderobe koje će nositi), on može izabrati one jedinice koje najbolje izražavaju upravo ono što on želi reći, koje najbolje izražavaju njegovu individualnost.

Zbog toga stil možemo definisati kao izraz individualnosti. U navedenom primeru vidimo da je druga, Šekspirova rečenica manje obična od prve. U njoj je teže dosegnuti ono što se želi reći, a opet je sve nekako zgodno rečeno. Razlog tome su stilske figure kojima ona obiluje i koje "ukrašavaju" tu rečenicu.

Ukrašen govor nekad se smatrao važnom osobinom književnosti. Popisivala su se i razvrstavala sredstva lepog pisanja, koja su se nazivala figurama. (danas nam, čitajući neka stara dela, iz davnih vremena, bude ponekad i pomalo smešno, koliko se "ukrašenim" rečenicama pisalo).

Stil i figure, nekad je proučavala stara retorika, a danas se njima bavi stilistika.

S druge strane, pak... nijedan tekst nam neće dočarati slike onako kako su zamišljene u glavi onog ko nam ih rečima razastire, ukoliko je čitanje takvo da se ne može povezati u jednu celinu i pratiti na način da se kao puzzle, polako i sistematično otvara pred našim umnim "očima" predeo koji nam pisac slika rečima. Ovo je jako važno kod čitanja na glas, kada se uho koristi kao mehanizam.

Međutim, ovo nije pravilo koje isključivo važi za čitanje, izuzev u onoj meri u kojoj je važna dikcija, ovo pravilo važi i za pisanje, jer ukoliko se recimo ne poseduje dobra dikcija, i pisana reč će biti "iskrivljena", odnosno, pogrešno napisana (ne važi onda, ako se u upravnom govoru želi naglasiti da onaj koji govori nema dobru dikciju ili je u pitanju dete, npr. Imam tli godine).

Figure dikcije predstavljaju glasovne, tj. zvučne figure, čije se delovanje zasniva na samom učinku određenih glasova u govoru. Nastale su prema latinskom dictio, što znači govor, izraz.

Ove stilske figure podrazumevaju ponavljanje određenih glasova ili grupe srodnih glasova, oponašanje zvukova prirode ili, pak, ponavljanje čitavih reči. Kao glavna karakteristika figura dikcije, ponavljanje, služi da pojača ili znatno umanji određenje dimenzije značenja reči. Baš zbog ove osobine, figure dikcije ne smemo shvatiti kao jednodimenzionalne.

Svakim ponavljanjem one u književnosti otvaraju neku novu dimenziju i, samim tim, reči u književnom delu, kao i samo delo, dobijaju neko novo značenje. Možda je to jedan od glavnih razloga za različita tumačenja književnih kritičara. U figure dikcije spadaju: asonanca, aliteracija, onomatopeja, anafora, epifora, simploka i anadiploza.

____________

Asonanca predstavlja stilsku figuru kojom se bolje opisuje neko književno delo, postiže bolja zvučnost stiha, živopisnije i bogatije se opisuje stih u kome preovladavaju samoglasnici, postiže se lepša i bolja zvučnost istovremeno se i naglašava bogatija, lepša slikovitija i muzikalnija izražajnost pesničkog jezika.

Asonanca predstavlja stilsku figuru ženskog roda, odnosi se na ponavljanje istih samoglasnika u istim ili različitim stihovima pesme, koji se ponavljaji u više reči čime se postiže eufonija - blagozvučanje pesničkog jezika.

Asonanca - predstavlaj stih u kome se slikaju samo samoglasnici. U muzičkom smislu predstavlja i odnosi se na jednakost tonskih figura u jednoj muzičkoj misli. Ukoliko se samoglasnici u rečima ili stihovima ponavljaju na početku stiha ili reči onda to nazivamo glasovna anafora. Ukoliko se ponavljaju glasovi, samoglasnici u rečima i stihovima na kraju onda govorimo o glasovnoj epifori.

Primer asonace možemo naći u tekstovima

Alekse Šantića u pesmi - Veče na školju

Pučina plava spava i zvone zvona bona.

Antun Gustav Matoš - Jesenje veče

Olovne i teške snove snivaju
Oblaci nad tamnim gorskim stranama
Monotone sjene rijekom plivaju,
Žutom rijekom među golim granama.

Dragutin Tadijanović - Prsten

Oni koji poznaju drago kamenje. Gotova je pjesma
O prstenu. O mojem ili tvojem prstenu?

Dragutin Tadijanović - Dugo u noć, u zimsku bijelu noć

Dugo u noć, u zimsku bijelu noć

Tin Ujević - Visoki jablani

Oni imaju visoka čela, vijorne kose, široke grudi 

Asonanca se može protegnuti kroz cijelu kiticu ili pjesmu. Ako se ponavlja na početku riječi, govorimo o glasovnoj anafori, a ako se ponavlja na kraju riječi, govorimo o glasovnoj epifori.

Asonanca kao glasovna epifora:

Antun Gustav Matoš - Srodnost

Đurđic, skroman cvjetić, sitan, tih i fin,
Dršće, strepi i zebe kao da je zima,
Zvoni bijele psalme svojim zvončićima,
Potajno kraj vrbe, gdje je stari mlin.

____________

Aliteracija - Naziv ove figure nastao je od latinske reči ad, što znači "blizu" i littera, što znači "slovo". U zvučnoj organizaciji stiha predstavlja jedan od faktora ritmičke organizacije u vidu ponavljanja istih suglasnika ili suglasničkih grupa u nizu reči, naročito u inicijalnom položaju.

Da kunem kletvom krvne silnike. - S. S. Kranjčević: Mojsije  

Zuji, zveči, zvoni, zvuči... - P. Preradović: Jezik roda moga  

Prohladni pada mrak, Vrh hridi crne, Trne, Zadnji rumeni zrak. - Aleksa Šantić: Veče na školju  

Aliteracija više se koristi u poslovicama, izrekama i poeziji nego u prozi ("oj devojko draga dušo moja"). Najizraženija je aliteracija u akcentovanim slogovima na početku reči, kada se javlja kao jedan od faktora metričke organizacije stiha, tj. aliteracioni stih, npr. nemačkoj poeziji.

- Ja li grmi, ja l' se zemlja trese, ja l' se bije more o mramorje... Narodna pjesma

- Jer noć je velika i vetar je pod prozoromi padaju šišarke... Ivan V. Lalić: Vetar  

____________

Onomatopeja - Dobijena je prema grčkim rečima onoma u značenju "ime" i poieo u značenju "činim", "stvaram". Onomatopeja je tvorba ili upotreba glasovnih skupova kojima se nastoje imitirati ili reprodukovati neki prirodni zvuci. To je transpozicija neartikulisanih krikova i buke u artikulisan govor. Onomatopejske reči se koriste i u svakodnevnom govoru: kukurikanje, hujanje, žuborenje, cvrkutanje...

Onomatopeje su bile prve reči koje su ljudi upotrebljavali u dalekoj prošlosti, a njima su izražavali osećanja straha, divljenja, zadovoljstva i sl. Pesnici ovakvim izrazima u poeziji postižu zvučne, vrlo ekspresivne slike. Onomatopeja se danas često koristi u stripovima, karikaturama i crtanim filmovima.

Kiša sitno sipi, sipi i rominja - A. G. Matoš: Jutarnja kiša  

I zuje zlaćane pčele - V. Vidrić: Prvi pejzaž  

Krcnu kolac nekoliko puta, Zviznu pala nekoliko puta, Zadrhtaše ta vješala tanka, Al ne pisnu Crnogorčad mlada, Niti pisnu, niti zubi škrinu. - Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića   

Pored ovih figura, u figure dikcije se mogu ubrojiti i figure ponavljanja u stihovima. Ove figure se zbog česte upotrebe u lirici zovu i lirski paralelizmi. U njih spadaju anafora, epifora, simploka, anadiploza.

____________

Anafora - U grčkom jeziku anaphora znači "nanošenje", "ponavljanje". Anafora predstavlja ponavljanje iste reči ili grupe reči na početku više stihova ili strofa u poeziji, odnosno više reči ili rečeničnih delova u prozi. Doprinosi snažnijem utisku i jačem doživljaju. Posebno naglašava delove teksta koji su bitni za dalji razvoj i tok dela.

I nema sestre ni brata, I nema oca ni majke, I nema drage ni druga - T. Ujević: Svakidašnja jadikovka    

A naša ulica je duga, Duga, - D. Cesarić: Vagonaši   

Kud će tol'ko blago dijevati: Al' će blago davat sirotinji, Al' će blago u Drinu sipati, Al' će gradit po Bosni haire. - Iz narodne epske pesme: Zidanje ćuprije u Višegradu  
____________

Epifora - Nastala je od grčke reči epiphora, prevedeno "dodatak". Predstavlja ponavljanje reči na kraju stiha ili rečenice, supratno anafori. Doprinosi emocionalnom i ekspresivnom naboju čitalaca.

Čujem u snu, Sanjam u snu, Vidim u snu. - Jure Kaštelan: Livade izgubljenih ovaca  

Ždral putuje k toplom jugu - u jeseni, A meni je put sjevera - u jeseni. - S. Vraz: Ždral putuje k toplom jugu   

Kupi vojske koliko ti drago, Pod Stalaća kad je tebi drago, Udri Stalać kako ti je drago, Ja ti dobra ne dam nijednoga. - Iz narodne epske pesme Smrt vojvode Prijezde  

____________

Simploka - Simploka iz grčkog jezika kod nas znači "spletanje", "upletanje", "sjedinjenje". Ona predstalja ujedinjenje anafore i epifore, tj. ponavljanje i na početku i na kraju stihova. Njenom upotrebom naglašava se smisao i tema dela.

To sada gleda on, To sada misli on, To sada sanja on - D. Cesarić: Djetinjstvo   

Slušaj, pobre, je l' i jauk tlapnja? Slušaj zveku, je l' i zveka tlapnja? - I. Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića   

Tvrda vjera! ostavit te neću, Tvrda vjera! prevarit te neću. - Iz narodne epske pesme Marko Kraljević i kći kralja Arapskoga  

Doneću ti cveće naše krvi, doneću ti nebo naše krvi. - Dušan Matić: Doneću ti cveće  

____________

Anadiploza - Nastala je od grčke reči anadiplosis, što znači "udvostručenje". Predstavlja figurudikcije u kojoj se reči ponavljaju na kraju jednog i na početku idućeg stiha. Nazivaju je joši palilogijom i smatra se da ova dva pojma nisu terminološki odvojena. Autor teksta upotrebom ove stilske figure u čitaocu izaziva subjektivizam. Ponavljanjem određenog dela rečenice imamo osećaj da smo u već poznatom okruženju, a samim tim su nam junaci i fabula opipljiviji.

Kad prevratom ću smjelim oboriti Bastilju, Bastilju sviju kriza: moj mozak! Moj mozak - M. Krleža: Revolta  

A naša ulica je duga, Duga. - D. Cesarić: Vagonaši     

Kad ujutru bijel dan osvane, Dan osvane i ogrije sunce. - Iz narodne epske pesme Car Lazar i carica Milica    

Mjesec kara zvijezdu Danicu: Đe si bila, zvijezdo Danice? Đe si bila, đe si dangubila? Dangubila tri bijela dana? - Iz narodne epske pesme Dioba Jakšića 
____________

Apostrofa - Ime ove stilske figure potiče od grčke reči apostrophé što znači direktno obraćanje ili odvraćanje od publike. Poreklo ove stilske figure je još u antičkoj književnosti. Još ju je Homer koristio obraćajući se muzama (zaštitnicama umetnosti): - Gnev mi, boginjo, pevaj. Pesnik se ne obraća ljudima, već bogovima, mrtvoj prirodi, predmetima, pokojnicima ili odsutnim licima. Naravno, apostrofa je uvek u vokativu. Predstavlja jednu vrstu personifikacije.

O, duše! O, mile seni! - Đura Jakšić: Ponoć  

Vinograde, mili rukosade... - Narodna pesma: Ženidba Milića barjaktara  

Lirski paralelizmi - Pesnici često ponavljaju slične ili iste reči. Na taj način, na prvom mestu, ističusvoja osećanja. Ta ponavljanja su česta:

- na početku stihova (anafora)

- na kraju stihova (epifora)

- i na početku i na kraju stihova (simploha)

- na kraju jednog i na početku drugog stiha (palilogija)

- ponavljanje jedne ili više reči ili celog stiha iza svake strofe ili stiha (refren)

Pored isticanja pesnikovih osećanja, upotrebom ovih stilskih figura postiže seemocionalnost pesme i povezanost motiva u jednu celinu.

Retorika, nastala u staroj Grčkoj, obuhvata učenje o govorništvu, jeziku, proznom izražavanju i o načelima kritičkog ocenjivanja književnog dela. Književne vrste, stilovi i načini kompozicije međusobno su se uslovljavali. Svakoj vrsti odgovarao je određeni stil iodređeni način komponovanja, a uz to i određene pesničke figure.

Samu osnovu stare retorike činilo je učenje o ukrašenom govoru kao najbitnijoj književnoj osobini. Gramatički deo brinuo se, kao i danas, za ispravno pisanje, a retorika se bavila dubljom upotrebom reči i rečenica u vidu izuzetne izražajnosti. Stilske figure su za staru retoriku apsolutna sredstva književnog izraza, a u savremenoj stilistici se dovodi u pitanje njihova apsolutnost i ona postaju relativna sredstva kojima se književni izraz koristiu većem broju.

Stilske figure su, zapravo, utvrđeni način izražavanja. Mogu se izdvojiti po tome što odstupaju od svakodnevnog načina govora. Dok se stari retoričari i poetičari nisu slagali oko samog broja stilskih figura, pa i njihovih definicija, u savremenoj stilistici sve je tačno utvrđeno. Prema podeli savremenih stilskih figura izdvajamo: figure dikcije, figurereči (trope), figure konstrukcije i figure misli.

I dan danas podela stilskih figura je predmet rasprave teoretičara. Dolazi do sukoba mišljenja između onih po kojima je ova podela važeći i između onih koji smatraju da ona nije potpuna i da određene figure nemaju prava mesta u okviru datih grupa.

Kao što smo već rekli, učenje o stilskim figurama potiče iz starogrčke retorike. U osnovi njenog učenja bila je ideja o opšteprihvaćenom dobrom stilu, kojeg su se držali tadašnji pesnici. U antici svaki stil je diktirao upotrebu određenih stilskih figura. Međusobno se nisu mešali i postojala je jasna granica između niskog, srednjeg i visokog stila, a delo se rangiralo na osnovu upotrebljenih figura.

Danas stilske figure predstavljaju jedan bitniji faktor analize samog dela. Kruta gramatička pravila i slobodu pesništva povezuju baš one, prostirući se čvrstim korenima i sa jedne i sa druge strane. Njihova lepota leži u posebnosti i različitosti od svakodnevnog govora, kao i od turobnog prepričavanja. Osećamo ih kao živo telo koje na svojim plećimanosi celokupnu usmenu i pisanu književnost sa gramatičkim pravilima i njihovim istupanjima.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit