Srpska srednjovekovna biografska književnost

U periodu razvijenog feudalnog društva u Srbiji su stvoreni povoljni uslovi i za razvoj originalne književnosti. Među delima originalne srpske književnosti ovog perioda poseban značaj imaju biografije, najoriginalnija dela koja su ponikla iz pera srpskih pisaca srednjeg veka.

Biografije su opisi života vladara i crkvenih poglavara, u stvari najznačajnijih predstavnika srpske feudalne države. Ponikle po uzoru na hagiografije, biografije su u srpskoj književnosti imale za cilj da pričama o svetačkom životu vladara potvrde predstavu o njihovom božanskom poreklu i time učvrste položaj dinastije i feudalni poredak uopšte. Zato su vladari, arhiepiskopi, kao i njihovi saradnici, redovno slikani kao isposnici i bogougodnici, koji u mnogo čemu podsećaju na ličnosti iz hrišćanske hagiografske književnosti. U tim delima redovna je pojava da se postupci vladara i arhiepiskopa porede sa postupcima ličnosti iz Biblije ili iz drugih dela u kojima je prikazan život hrišćanskih svetaca. Zato naše biografije nisu uvek u stanju da u potpunosti pruže vernu sliku srpske srednjovekovne prošlosti. Štaviše, one su znale da ćutke pređu preko mnogih neljudskih postupaka naših vladara.

Ali u razvoju ovih biografija ipak se unekoliko ogleda i razvoj srpske feudalne države. Prva četiri biografa - Sava, Stevan, Domentijan i Teodosije pripadaju eposi učvršćivanja našeg feudalnog društva, pa se elementi toga perioda jasno uočavaju u njihovom nastojanju da ličnost koju opisuju što više približe svetačkim uzorima. Međutim, Danilo i njegovi nastavljači pripadaju eposi najrazvijenijeg srpskog feudalizma, kad je vladarska moć bila na najvišem usponu i kad bezbednost dinastije nije dolazila u pitanje. Zato se u biografijama toga vremena ne naglašava toliko svetački karakter vladara. Opadnje moći srpske feudalne države, nastalo posle Dušanove smrti, dovodi i do opadanja biografske književnosti. To se najbolje ogleda u delima ove vrste koja su pisana u XV veku i kasnije.

Sličan razvoj ogleda se i u stilu biografija. Prvi biografi pišu po ugledu na vizantijske uzore, sa puno patetike, retorike i mnogim citatima iz Biblije. Kasnije na primer kod Grigorija Camblaka, oseća se izvesno odstupanje od vizantijskog načina pisanja. A kod poslednjeg biografa, Pajsija, koji je pisao kada srpska država nije ni postojala, oseća se jak uticaj narodne književnosti, iako pisac nastoji da podražava ranije biografe.

Beografskom književnošću u srednjem veku bavili su se Sava Nemanjić, Stevan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije, arhiepiskop Danilo i njegovi nastavljači, Grigorije Camblak, Konstantin Filozof i patrijarh Pajsije.

Sava Nemanjić

Natmlađi sin Stevana Nemanje, Sava Nemanjić (rođen oko 1174. godine), vaspitavan je na očevom dvoru do svoje osamnaeste godine. Za to vreme on je mogao da prati naporan očev rad na ujedinjavanju Raške, Zete i drugih srpskih pokrajina. U godinama kada su udareni temelji prve srpske feudalne države, Sava je mogao da uoči sve prepreke koje je njegov otac morao da savlada, a posebno da shvati kakvu je ulogu imala crkva u stvaranju i razvoju feudalne države. Srednjovekovna feudalna država počivala je na jakoj državnoj organizaciji - s jedne strane, i na čvrstoj crkvenoj hijerarhiji - s druge strane. Pod mudrom Nemanjinom politikom srpska država postepeno se izvlačila ispod dominacije vizantijskog carstva. U skladu sa tom politikom rodila se na dvoru Nemanjića ideja o potrebi stvaranja samostalne srpske crkve.

Sava je 1192. godine otišao na školovanje u Svetu Goru i tamo se ozbiljno pripremao za rešavanje mnogih državnih i verskih problema u Nemanjinoj državi. Savini biografi su oko njegovog odlaska u manastir ispleli čitavu legendu, ističući kako je nekakav Rus, kaluđer, zaneo mladićevu maštu i oduševio ga za manastirski život. Međutim, mnogo je verovatnije da je Sava otišao u manastir po želji svoga oca, u čemu pored ostalog treba videti i smišljen politički plan o potpunom osamostaljivanju srpske države i crkve. Dobivši solidno bogoslovsko obrazovanje u Svetoj Gori, Sava je nastavio nauke u Carigradu, u manastiru u koji su primani samo najugledniji ljudi iz kaluđerskih redova. Bavljenje u Carigradu pomoglo mu je da bolje upozna sistem i organizaciju vizantijske crkve i metode njenog rada.

Savina aktivnost počinje vrlo rano. Već 1197. Stevan Nemanja napušta presto i dolazi u Svetu Goru da se zakaluđeri. U osnovi takvoga akta ne treba gledati pobude isključivo religioznog karaktera, već jedan smišljeni politički potez radi učvršćivanja autoriteta dinastije. U Svetoj Gori otac i sin podižu manastir Hilandar koji je ubrzo postao najviša škola za srpsko sveštenstvo. Time je u stvari počelo sprovođenje Savine zamisli o konačnom odvajanju srpske crkve od Vizantije. Sava je zatim uspeo da srpska crkva njegovog oca proglasi za sveca. On je tako Nemanju istakao kao uzor sveštenstvu i kaluđerima, i time učvrstio svoju porodicu kao vladajuću dinastiju. A kad je osetio da su unutrašnje prilike u srpskoj državi potpuno sazrele, otišao je prvo kod nikejskog patrijarha, a zatim kod vizantijskog cara, i uspeo da izbori odluku o osnivanju samostalne nezavisne srpske crkve.

U daljem radu Sava je izvršio reorganizaciju crkve, teritorijalno je podelio na eparhije, dao joj ustav, počeo da radi na obnavljanju starih i podizanju novih manastira, starajući se naročito o školovanju svešteničkih kadrova.

Uporedo sa radom na učvršćivanju crkve, Sava je pomagao u učvršćenje srpske države. Još dok je bio u Svetoj Gori, kad je čuo za sukob između Stevana i Vukana, on je odmah došao u Srbiju i izmirio zavađenu braću. Primio je na sebe najodgovornije političke zadatke, naročito one koji su išli za stvaranjem dobrosusedskih odnosa i mira na granici. Tako je Sava kao arhiepiskop, političar i državnik udario snažne temelje srpske srednjovekovne crkve i države.

Umro je, misli se, 1236. u Trnovu u Bugarskoj, a sahranjen je u manastiru Mileševu. U doba robovanja pod Turcima, kada je kult prema Savi postao sredstvo za očuvanje nacionalne misli, Sinan paša je preneo Savine mošti u Beograd i spalio ih na Vračaru 1594.

Sama priroda posla nagnala je Savu da se bavi i knjigom. Radi temeljnijeg učvršćenja crkvene organizacije trebalo je izdati crkvene zakone i crkveni ustav. Dela ove vrste ne spadaju u književnost, ali u njima ima i začetka književnog rada Savinog. Među ovim delima naročito se ističu tipici. Tipik je pravilnik u kome se nalaze osnovna uputstva za život u manastiru i pravila kojih su se kaluđeri morali pridržavati. Ima ih tri:

Tipik karejski - pravilnik za monaški život u karejskoj ćeliji u kojoj je Sava živeo;

Tipik studenički - napisan za maiastir Studenicu, koji je pre podizanja Žiče imao naročito povlašćen položaj

Hilandarski tipik.

Za pravilno funkcionisanje crkvene organizacije Sava je napisao Nomokapon, opšti crkveni ustav poznat pod imenom Krmčija. Sva su ova dela zakonodavnog karaktera i rađena su po ugledu na slična vizantijska dela.

Čisto književna dela Savina su prve glave u tipicima studeničkom i hilandarskom. U njima je, po običaju koji je vladao i u Vizantiji, prikazan život osnivača manastira, u ovom slučaju život Stevana Nemanje. Kasnije su ti delovi izdvojeni i od njih je stvoreno prvo originalno delo srpske književnosti - Život sv. Simeuna.

Život sv. Simeuna ima svega dvanaest glava. U njima su obuhvaćene poslednje godine Nemanjina života: odricanje od prestola, kaluđerski život, podizanje Hilandara i smrt. Sava je imao potpuno jasan cilj kada je počeo ovo delo. Iako je dobro poznavao očev svetovni život i njegove državničke poslove, on je prikazivao samo "bogougodna dela" Nemanjina, očevidno težeći da ga crkva što pre proglasi za sveca, čime bi se autoritet dinastije Nemanjića naročito uzdigao.

Ovo Savino delo je sasvim u duhu srednjovekovne hrišćanske literature. U njemu ima hrišćanskog filozofiranja i citata iz Biblije, mada je sve to svedeno na najmanju meru. Delo je značajno po tome što su u njemu zabeleženi mnogi istorijski podaci: koliko je trajala Nemanjina vladavina, koliko se bavio u Studenici i Hilandaru, kad se razboleo, koliko je bolovao i kad je umro. Što je najvažnije, svi su ovi podaci pouzdani, pa su zato dragoceni kao istorijski dokumenat.

Delo je pisano prosto, živo i sa dosta lirizma. Na svakom mestu se oseća da delo piše sin koji gaji toplu ljubav prema ocu, mada je vidna i piščeva želja da sačuva ton i atmosferu monaške smernosti i hrišćanskog povinovanja božjoj volji. Sava je hteo da kao pisac bude samo hrišćanin, ali u delu se više pokazao kao sin. Emocionalnost njegova izraza izvire iz njegove ljubavi prema čoveku o kome piše. Sava osvetljava Nemanju citatima iz Biblije, za sve pojave zna da nađe objašnjenje u crkvenoj literaturi, ali kad prikazuje trenutak očeve smrti, on iskreno plače: A ja tada padoh na lice njegovo, plakah gorko i dugo, a kad ustadoh, blagodarih bogu što sam video takvu smrt ovog prečasnog čoveka!

Ovim svojim delom Sava je zasnovao jedan nov rod u našoj književnosti i time pružio primer kako treba pisati. Posle njega biografije su se stalno razvijale i postale vrlo omiljena literatura u našem srednjem veku.

Stefan Prvovenčani

Kao vladar Stefan je, nastavljajući politiku svoga oca, konačno učvrstio srpsku feudalnu državu. On je od prvobitno vazalne državice Raške stvorio nezavisnu i samostalnu državu, a uz pomoć svoga brata sa uspehom je sredio susedske odnose i srećno rešio unutrašnje probleme u vezi sa prestolom. On je prvi krunisani feudalni kralj srpski i za njegove vladavine osetio se snažai ekonomski razvoj srpskog društva. Sudeći po književnom delu koje nam je ostavio, Prvovenčani je imao lepo obrazovanje, karakteristično za najviše krugove srpske srednjovekovne vlastele. Bio je veoma učen čovek i odličan poznavalac teologije. NapisaoJe Život sv. Simeuna više iz političkih pobuda nego iz ljubavi prema ocu. Stefan se svakako osećao nesigurnim na prestolu, na koji je došao iako je bio mlađi od Vukana. Zato su u biografiji naročito naglašeni oni momenti koji prikazuju kako Nemanja pomaže Stefana u borbi protiv njegovih protivnika i pobunjenika. Ovakva tendencija jasno izbija i u glavama u kojima se govori o čudesima Nemanjinim.

Delo je prilično veliko, ima dvadeset glava i obuhvata život Nemanjin od rođenja do smrti, pa čak i Nemanjina čudesa posle smrti. Stefan je kao pisac mnogo bliži hagiografskoj vizantijskoj književnosti, pa zato u delu pored istorijskih podataka ima mnogo hagiografskih ugledanja. Stefanov stil je opterećen retorikom i raznovrsnim reminiscencijama iz crkvene književnosti. Zbog toga je njegovo delo bilo pristupačno samo užem krugu čitalaca. Od Savine istoimene biografije ovo Stefanovo delo razlikuje se i formom i stilom. Ono izražava jednu novu tendenciju u razvoju srpske biografske književnosti, koja će biti prihvaćeia od nekih docnijih biografa.

Domentijan

O ovom učenom kaluđeru, uglednom članu bratstva manastira Hilandara i poslednjem učeniku Save Nemanjića, ne zna se mnogo. U srednjem veku bio je običaj da kaluđeri koji pišu i prepisuju knjige ne ostavljaju mnogo podataka o sebi, pa su zato i mnogobrojne tvorevine ovog perioda ostale anonimne. Tako je i sa Domentijanom. O njemu se zna samo toliko da je bio monah u Svetoj Gori, da je jedan od učenika Savinih, da je iz Soluna doveo u Svetu Goru nekog svetovnjaka radi prepisivanja knjiga i da je zbog toga došao u sukob sa crkvenim vlastima. Svoja književna dela pisao je za vladavine kralja Uroša.

Od njega su nam ostala dva dela: Život sv. Save (1253) i Život sv. Simeuna (1264). Život sv. Simeuna nije toliko značajno delo. Ono ne sadrži ništa novo i u njemu se ponavlja ono što su Domentijanovi prethodnici već rekli. Neka su mesta čak i doslovni prepisi iz njegovog prvog dela.

Mnogo značajnija biografija je Život sv. Save. Iako Domentijan u izvesnom smislu nastavlja započetu tradiciju ove književne vrste, u njegovom radu je novo to što on u svoje delo uvodi i predstavnike crkvenog feudalizma. Kao lični poznanik Savin i njegov veliki poštovalac, Domentijan je u svoje delo uneo miogo istinitih podataka o Savinom životu. Tu je ispričao ceo Savin život od rođenja do smrti, njegovo detinjstvo, bekstvo u manastir, isposnički život, rad na dobijanju samostalnosti srpske crkve, i države, kao i mnogobrojne političke misije i putovanja.

Međutim, Domentijanovo delo je teško, nepristupačno i nerazumljivo. Ono je preopterećeno bogoslovskim razmišljanjima, razvučeno mnogobrojnim citatima iz crkvene literature i nejasno zbog raznih poređenja i aluzija. Ipak, iako tako nerazumljivo, ono je postalo uzor za pisanje biografija srednjovekovnih srpskih arhiepiskopa.

Teodosije

O životu biografa Teodosija ne zna se skoro ništa. Jedino se pouzdano može tvrditi da je bio monah, da je živeo u manastiru Hilandaru krajem XIII veka i da je bio miljenik Domentijanov, koji je morao da ga štiti od manastirske bratije. Sudeći po toj netrpeljivosti hilandarskih kaluđera i po nekim odlikama stila u delu za koje se pouzdano zna da je njegovo, može se pomisliti da je Teodosije monašku rizu obukao po nuždi. Izgleda da je imao šire svetovno i književno nego teološko i bogoslovsko obrazovanje. Pretpostavlja se da su monah Teodosije i Teodor Gramatik, prevodilac dela Šestodnev od Jovaia Egzarha, jedno isto lice.

Napisao je, koliko se zia, samo jedio delo - Život sv. Save. Interesantno je pitanje zašto je Teodosije relativno brzo za Domentijanom morao da piše o Savi kad je Domentijanova biografija, rađena prema najboljim vizantijskim uzorima, već predstavljala visok domet u ovoj kljiževnoj vrsti. Objašnjenja su različita. Prvo, teškim i nepristupačnim Domentijanovim delom crkva nije mogla da stvori željeni kult prvog srpskog arhiepiskopa. Po drugom mišljenju, ako se pisanjem biografije želelo da se nekoj od zaslužnih ličnosti oda izvesno priznanje a Stefan Nemanja je opisivan već u dvema biografijama, onda je sa istog stanovišta trebalo to učiniti i sa Savom. Treće, u Savino doba sukob između istočne i zapadne hrišćanske crkve je dobio tako oštar vid, da je ubrzo došlo do definitivnog razmimoilaženja, pa je Savu trebalo prikazati kao poklonika istočne crkve. Zato je Teodosije izostavio u svom delu onaj trenutak kad Sava kruniše svog brata krunom koja je došla iz Rima i u prisustvu papskog delegata.

Iz tih razloga je Teodosije i pisao svoje delo. Radio ga je prema podacima iz Domentijanove biografije. U zaglavlju dela Teodosije kaže da je ono "skazano Domentijanom a spisano Teodosijem", što znači da je Teodosije samo preradio Domentijanovu biografiju. U stvari, Teodosijevo delo jeste prerada, ali umetnički tako lepo, da je to najlepše što srpska srednjovekovna književnost ima iz te vrste. Teodosije je svoje pričanje o Savinom životu učinio vrlo živim i uverljivim. On Savine postupke ne objašnjava božjom voljom, već ih logično i psihološki motiviše. U delu nema mnogo čudesa i fantastike. Teodosije ume da razvija radnju vrlo živo. Kod njega teče sve prirodno, jednostavno i nenamešteno. Mi osećamo da ličnost u delu radi onako kao što bi u običnom životu radila.

Tako, na primer, kad u Nemanjin dvor dolaze svetogorski kaluđeri, radoznali mladi princ potajno se interesuje za manastirski život, a kada ga reči starog kaluđera oduševe, on plače od radosti. Čvrsto rešen da napusti očev dom, i rekavši roditeljima da ide u lov na jelene, Sava beži u manastir. A kad se na dvoru doznalo za smišljeno i pripremljeno bekstvo, nastaje opšti plač i ridanje. Posle toga se nižu dramatične scene: gonioci stižu u manastir i traže od Save da se vrati natrag, a on potajno moli igumana da se spremi sjajna gozba i da se goniocima da što više vina. Posle gozbe Sava sa kaluđerima polazi na molitvu, ali sa njima kreću i gonioci, jer ga ne smedoše pustiti iz očiju. Kaluđeri u crkvi namerno produže molitvu, gonioci zaspe od umora i pića, i dok su oni spavali Sava se postriže i zatvori u manastirsku kulu. Kad se najzad izaslanici probude i vide da nema princa napadnu na kaluđere, počnu ih grditi, pretiti im i tući ih. Kakva je ovo nepravda i sramota od vas časni oci - obratio im se vojvoda. Ili vi mislite da se mi potrudismo zaludu, tražeći vazduha, a ne gospodina našega? Sad će vam glave poleteti. Recite gde sakriste našega gospodara? Sava pošto je čuo ove prekore, javlja se goniocima, oštro ih ukori i pokaže se u monaškoj rizi. Gonioci udariše u plač i ridanje, a Sava, dirnut njihovim suzama daje im svoje mladićko odelo, postriženu kosu i pismo za oca.

Iz ovoga se vidi da Teodosije priča živo i zanimljivo, da lepo razvija radnju i da ume da odabere zanimljive pojedinosti. On zna da se čitaočevo interesovanje ne može privući filozofskim citatima, već živim ritmom u razvoju radnje. Zato se kod njega brzim tempom nižu slike jedna za drugom. Ovim svojim stilskim odlikama delo je blisko romansiranim biografijama. I po književnim i idejnim koncepcijama Teodosije se znatno razlikuje od Domentijana. Hagiografski elementi u delu su svedeni na tako malu meru da je teško reći da je Teodosije želeo da prikaže isključivo svetački Savin lik.

Na osnovu ovih književnih odlika može se zaključiti da je Teodosije imao više književno iskustvo, da je bio izgrađen pisac i da mu je književni zanat bio dobro poznat. Teodosije vešto rukuje i književnim izrazom. U njegovom delu ima lepih psiholoških analiza, slikovitih opisa, odabranih poređenja i uspelih metafora. Iz tih razloga se misli da njemu pripada i hagiografija Život sv. Petra Koriškog, koja je po stilu slična ovoj biografiji.

Zbog lakog stila i zanimljivog pričanja, Teodosijeva biografija o Savi bila je vrlo popularna i najviše prepisivana. Nekih prepisa ima čak u Bugarskoj i Rusiji. Što je Sava onako popularan u narodnom predanju, u pesmama i pripovetkama, tome je nesumnjivo doprinelo i ovo Teodosijevo delo.

Arhiepiskop Danilo

Životom i radom Danilo umnogome podseća na Savu, koji mu de inače bio uzor. Rođen u vlasteoskoj porodici, on je kao mladić napustio raskoš plemićkog života da bi se posvetio crkvi, a kao činovnik crkve više je bio vojnik i političar nego kaluđer. Bio je paž na dvoru, ali ga nisu privukli sjaj i metež dvorskog života, pa jednom prilikom, dok se kralj veselio, mladi plemić pobegne iz njegove pratnje i zakaluđeri se u jednom manastiru na Ibru. Teološke nauke izučavao je u Žiči, u koju je bio premešten intervencijom dvora. Kao vrlo mlad izabran je za igumana manastira Hilandara, i tom u trenutku kad je maiastir trebalo braniti od španskih osvajača. I ovaj vojnički zadatak Daiilo je sa uspehom obavio.

Pošto se u to vreme mlada srpska država neprestano širila, Danilo je često dobijao zadatke da u novopripojenim krajevima učvrsti crkvenu organizaciju. Bio je banjski episkop, državni savetnik Stevana Dečanskog, posrednik u bratoubilačkom ratu između Milutina i Dragutina, arhiepiskop srpske crkve i rukovodilac u podizanju Dečana. Umro je 1337.

Danilo je bio čovek od ideja i akcije. Svoju aktivnost ispoljio je i u pisanju žitija, i na tom poslu je bio vrlo plodan. Opisao je živote kralja Uroša, kraljice Jelene, kralja Dragutina i kralja Milutina, a od arhiepiskopa živote Arsenija I, Save II, Danila I, Janićija i Jevstatija I. Negde pred kraj Dušanove vladavine, neki od Danilovih nastavljača sakupio je sve biografije u jedan zbornik koji je nazvan Život kraljeva i arhiepiskopa srpskih ili Daiilov zbornik. Danilovi nastavljači dopunili su zbornik biografijama o Stevanu Dečanskom, Caru Dušanu, arhiepiskopu Nikodimu, Danilu II (o kome je ovde reč) i o patrijarsima.

Danilove biografije su veoma različite i po obliku i po književnoj vrednosti. Jedne su izrazito higiografskog karaktera i u njima se potpuno prenebregava lični život onih o kojima se piše. Takve su biografije o kralju Urošu, kraljici Jeleni i kralju Dragutinu. Život kralja Uroša, na primer, sav je u hrišćanskim frazama i samo se katkad unese po koji istorijski podatak. U Životu kraljice Jelene dat je uzor srpske kraljice onako kako ga je zamišljao kaluđer i crkveni poglavar: da živi isposničkim i pokajničkim životom, da je blaga i po prirodi neporočna i bezlobna, da podiže sebi zadužbinu i da se na kraju zakaluđeri. U to vreme se sigurno na Jeleninom dvoru intenzivnije radilo na krviževnosti, jer Danilo navodi kako su se tamo "božanstvene knjige sastavljale".

Život kralja Dragutina nastavlja se na biografiju o kralju Urošu. Tu je sasvim zaboravljen vladar za čije su se vreme na srpskom dvoru odigravali značajni događaji. Iako je bio vrlo često u ličnom dodiru sa kraljem Dragutinom i imao mogućnosti da vidi mnoge negativne pojave u odnosima među članovima vladarske dinastije, Danilo idealizuje Dragutina i piše kako za njegove vladavine nije bilo nepravde i kako je on po silasku sa prestola provodio dane u molitvama, a noći u plaču.

Dok su pomenute tri biografije hagiografskog tipa, Život kralja Milutina je više istorijska biografija. Tu su opisani svi važniji događaji iz Milutinove vladavine; ratovi sa Grcima, neuspeli upad Grka i Tatara, pljačke u vizantijskim oblastima, rat sa drugim feudalcima i borbe sa bugarskim carem Šišmanom.

U pisanju biografija Danilu je kao uzor služio Domentijan. Zato je njegov stil retoričan, kitnjast i preterano moralizatorski. Nešto je drukčiji stil u biografiji o kralju Milutinu - prostiji je, razumljiviji i manje retoričan.

Ostala žitija iz Danilova zbornika pisali su Danilovi nastavljači. Poredeći stil ovih biografija, izgleda da su ih pisale tri ličnosti. Najdarovitiji od njih bio je onaj koji je napisao Život Stevana Dečanskog. Po književnoj i istorijskoj vrednosti ovo delo se smatra najboljim u Danilovom zborniku. U njemu su opisani mnogi događaji iz burnog života ovog srpskog kralja.

Kao i kod Teodosija, tako se i ovde nalaze lepi opisi, često dati sa mnogo realizma. Ovaj biograf je vešt u kompoziciji i ima oštriji posmatrački dar. Tek u ovoj biografiji može da se vidi kako je tekao život na dvorovima naših feudalnih kraljeva. Tu su prikazane spletke na dvoru, zavist i sebičnost ljudi ali i njihova intimna doživljavanja. Pa jednom mestu kada se opisuje razgovor između Danila i Stevana, oslepljeni kralj se ovako jada svome sabesedniku: Pogledaj na moje suze i uzdahe, pogreben sam živ, ne vidim ni svetlost dana ni lik, usahnu grlo od silnog plača, niko da me tuđinca u tuđini pomiluje. Opis boja na Velbuždu spada u red najlepših i najrealističnijih opisa srednjovekovnih bojeva u književnosti toga vremena. Videv car Mihailo padanje svojih vojnika, priča se u toj biografiji, počne bežati i u bežanju sila gospodnja sape nogu konju njegovu, i pade sa konja razbi sve telo svoje. I tako vojnici gospodina kralja videvši pad njegov, dotrčavši umrtviše ga oružjem svojim i tako izdahnu. I položivši telo njegovo na konje donesoše ga gospodinu svome kralju... I dok se ovo zbivalo, vojnici i sila gospodina kralja gonjahu silu i mnoge narode cara Mihaila, jedne sekući, druge streljajući, a treće bodući, a neke ranjene vođahu sa silom prevelikom...

Danilovo delo o Milutinu i delo njegovih nastavljača o Dečanskom predstavljaju dragocene izvore za upoznavanje srpske istorije srednjeg veka.

Grigorije Camblak

Ovaj kaluđer, putnik i lutalica, sa neosiorno visokom književnom kulturom i opecijalnim bogoslovskim obrazovanjem, ostavio je svoje ime u tri književnosti: srpskoj, ruskoj i bugarskoj. Sudeći po tome što je i kao došljak zauzimao visoke položaje u crkvenoj hijerarhiji, može se zaključiti da je Camblak morao proći kroz najviše crkvene škole svoga vremena. Dok se bavio u Bugarskoj bio je u čuvenoj književnoj školi patrijarha Jeftimija. U Srbiji je bio iguman manastira Dečana. U Rusiji je dospeo do mitropolitskog čina i kao delegat ruske crkve prisustvovao crkvenom saboru u Konstanci, na kome je učestvovao i Jan Hus.

O njegovom životu se ne zna mnogo. Nije mu čak tačno utvrđeno ni nacionalno noreklo, ali se misli da je Srbin ili Bugarin. Umro je 1419.

Od dela napisanih srpskom recenzijom najpoznatija mu je biografija Život Stevana Dečanskog. To je prava biografija, koja po nekim osobinama spada među najlepša dela u srpskoj biografskoj književnosti. Radeći u teškim danima posle poraza na Kosovu, Camblak je mogao da vidi srpski dvor iz jedne nove perspektive. U prikazivanju Dečanskog ima dosta neobjektivnosti i netačno predstavljenih događaja, jer je u danima uzaludnog otpora Turcima trebalo tražiti krivce za zlu sudbinu koja je zadesila srpski narod. Ovo utoliko više pada u oči kad uporedimo Camblakovu biografiju o Dečanskom sa onom iz Danilova zbornika. Danilov učenik je svoje delo pisao dok je Dušan uspešno podizao moć srpske države i širio njene granice, pa se zato u njegovom delu Dečanski osuđuje za mnoge postupke. U objašnjavanju sukoba između oca i sina Danilov nastavljač je na Dušanovoj strani. Camblak, međutim, u svom delu brani Dečanskog i njegove protivnike napada sa ogorčenjem, a za Dušana nema ni jedne lepe reči.

Camblakova biografija o Dečanskom pisana je probranim retorskim stilom. Hagiografski elementi i ličan piščev stav potiskuju istoričnost dela u pozadinu.

Konstantin Filozof

Sa Konstantinom i njegovim mecenom despotom Stevanom Lazarevićem, srpeka srednjovekovna književnost doživljava svoju labudovu pesmu, dostiže svoj vrhunac i najavljuje prve klice renesansne kulture. U liku biografa Filozofa prvi put se kod nas javlja pisac svetovnjak. Filozof je filolog, poznavalac grčke klasične filozofije i književnosti - Platona, Aristotela i Homera. On je čovek širokih vidika i kulture. Njegovo delo u mnogo čemu naginje vernom i istoriografskom slikanju života.

Rodio se u drugoj poloviii XIV veka. Odlično je vladao mnogim jezicima. Znao je grčki, turski, rumunski i srpski. On je istovremeno i jedan od naših prvih filologa.

Na despotov dvor Filozof je došao iz Bugarske, i tu je uz kulturnog i obrazovanog despota, koji je na podizanju srpske srednjovekovne kulture radio sa puno oduševljenja, razvio široku aktivnost. Mladi despot, u teškim trenucima srpske države, po svojoj nezahvalnoj ulozi vazala projurio je ovim delom Evrope na konju i u oklopu, učestvujući u najtežim bojevima svoga vremena. Ali mladi despot je isto tako imao razumevanja i za kulturne potrebe Srbije.

Kulturni polet feudalne Srbije nije mogao da zamre neposredno posle poraza na Kosovu, iako političke prilike nisu bile najsrećnije. Veliki broj kulturnih i učenih ljudi, bežeći ispred Turaka, prešao je sa osvojenih teritorija u oblast despota Stefana Lazarevića. Želeći da rad na srpskoj knjizi učini organizovanijim, despot Stevan podiže u krugu svoga manastira na reci Resavi čuvenu prepisivačku Resavsku školu. U lepoj kamenoj zgradi radilo je nekoliko desetina veštih kaluđera na prevođenju i prepisivanju knjiga. Bogata despotova biblioteka, a time i srpska srednjovekovna književnost, dobile su veliki broj knjiga baš iz ove škole.

Mnoga dela su rađena po nalogu samoga despota. Na jednom prevodnom rukopisu stoji zabeleženo: Ove četiri knjige carstva prevedoh iz grčkih knjiga blagočastivome i hristoljubivome i samodršcu Srba, gospodinu mojemu despotu Stefanu, po darovima i milosti novome Kiru, po slatkoj rečitosti drugome Manasiji. Među mnogobrojnim prevodnim i originalnim književnim delima koja su ponikla pod krovom Resavske škole, poznate su: Besede Jovana Zlatousta, jedno istorijsko delo Jovana Zonare, Dijalog popa Gligorija, veliki broj odlomaka iz Starog i Novog zaveta, a od originalnih dela u ovoj školi napisano je delo Konstantiia Filozofa.

Resavska škola je vrlo brzo stekla naročiti ugled u srpskom književnom svetu onoga doba. Njegova dela u kasnijem životu služila su kao uzor. Mnogi docniji prepisivači, kad objašnjavaju poreklo svoga prevodnog izvora, smatraju da je dovoljno ako samo napomenu da su radili po izvodu resavskom koji nema ni u čemu mane.

Na čelu Resavske škole stajao je Konstantin Filozof. Škola je imala nekoliko desetina prepisivača, a nadzor nad radom vodio je Filozof. Njemu je poverena i reforma ondašnjeg pravopisa. Svoje misli o ovoj reformi Konstantin je izložio u delu Reč o pravopisu, pokušavajući da ih u knjigama Resavske škole praktično primeni. Međutim, Konstantin je bio u zabludi kada je smatrao da srpski pravopis treba približiti grčkim izvorima. Zbog toga njegova reforma i nije uspela.

Najvažnije njegovo delo je Život Stefana Lazarevića. Delo je pisaio 1431. po želji srpskog patrijarha Nikona. Biografija je pretežio istorijskog karaktera, i to nije nikakva slučajnost, već određena tendencija piščeva koji sam na jednom mestu kaže da piše istorijsko delo.

Iako je biografiju naručila crkva, prema čemu bi pisac bio obavezan da svoje pisanje podešava prema opštim konvencionalnostima koje su vladale u literaturi ove vrste, Filozof svoju građu izlaže skoro kao moderan istoričar. U prvim poglavljima dat je pregled istorijskih događaja pre vladavine despota Stefana i rodoslov Nemanjića. Time se prvi put u našoj srednjovekovnoj književnosti javlja rodoslov, iako još uvek ne kao samostalno delo. Prvi opisi kosovske bitke, iako samo u najužim crtama, daju nam prilično jasnu sliku ovog velikog boja.

Konstantin je zabeležio i jedan podatak o smrti Marka Kraljevića, koji je kao turski vazal, uoči boja sa vlaškim vojvodom Mirčom, izjavio da više voli pobedu hrišćana pa ma on prvi pao u tom boju.

Posle toga Konstantin opisuje despota Stefana. Lepo je prikazana porodična atmosfera u Lazarevom dvoru posle kosovskog boja. Despotov život, po Konstantinu, bio je određen krupnim istorijskim događajima i sukobima onoga vremena. U despotovo doba odigrale su se tri velike bitke - na Rovinama, kod Nikopolja i kod Angore, u kojima je i on sam učestvovao. U Konstantinovom delu se vidi da ni despotov presto nije bio sasvim siguran. Pisac o svemu priča živo i zanimljivo. On društvene pojave ne tumači isključivo voljom božjom, već ume da ih poveže, da im pronađe uzroke i sagleda posledice. U delu se nalazi lep opis Beograda, sa puno podataka o izgledu tvrđave, postanku grada i njegovom životu. Živopisno je prikazana i despotova smrt.

Konstantinovo delo pisano je živo, zanimljivo i sa puno istinitih istorijskih podataka. U piščevu stavu prema despotu oseća se veliko poštovanje i ljubav. Krupan nedostatak mu je jezik. Konstantin nije dobro poznavao srpski književni jezik, i to se vidno primećuje u njegovom delu. Zbog toga su mnoga mesta u tom delu ostala prilično mutna i nejasna.

Patrijarh Pajsije

Ovaj zakasneli srpski biograf više je slučajna pojava, nastala naročitim sticajem okolnosti, nego rezultat objektivnih kulturnih uslova i potreba. Pajsije pripada XVII veku. Rođen je u Janjevu na Kosovu. Mladost mu je protekla u monaškoj rizi po raznim srpskim manastirima. Kasnije je postao mitropolit novobrdski, a 1614. pećki patrijarh. Umro je 1647. u dubokoj starosti.

Patrijarh Pajsije dao je srpskoj biografskoj književnosti samo jedno delo - Život cara Uroša. Po obimu delo je malo. U početnim glavama govori se o događajima pre Uroša, slično kao i u Konstaitinovoj biografiji, na koju se Pajsije često i poziva. Istorijskih činjenica u delu ima malo, jer Pajsije u svoje delo unosi legendu koja se vrlo brzo isplela oko ovog "nejakog cara". Tu je ispričao kako je Dušan pred smrt poverio Vukašinu znake carskog dostojanstva dok maloletni car ne odraste i bude svom otečestvu naslednik po rodu, kao što mu je od pradeda. Vukašin nije hteo da ispuni Dušanov amanet, nego zarati sa carem Urošem i posle nekoliko godina ubije ga u lovu. Za ovaj zločin Vukašina ubrzo stiže božja kazna u pogibiji na Marici. Pošto je ispričao tok maričke bitke, uglavnom onako kako se ona sačuvala u predanju, Pajsije ponovo daje rodoslov Nemanjića, da bi pri kraju govorio o Uroševim svetačkim osobinama i njegovim čudesima. Delo se završava opisom spaljivanja moštiju Save Nemanjića na Vračaru.

U poređenju sa ostalim delima ove vrste, Pajsijeva biografija predstavlja znatan pad. To je i prirodno, ne samo zato što je Pajsije pisac skromnih mogućnosti, već i zbog toga što političke prilike u Srbiji njegova vremena nisu omogućavale nikakav uspešniji književni rad. Da bi se napisala uzorna srednjovekovna biografija, bilo je potrebno solidno bogoslovsko obrazovanje i šire poznavanje srednjovekovne književnosti, a Pajsije nije mogao sve to da poseduje.

Pajsije je značajan kao veliki poštovalac stare srpske knjižeznosti. U doba kad se nove knjige nisu pisale a stare brzo nestajale, Pajsije je pretraživao zapuštene manastirske biblioteke i prepisivao nađene rukopise. Tako je pronašao i prepisao popularno Teodosijevo delo o Savi Nemanjiću i Savinu biografiju Život sv. Simeuna.

Književno istorijski značaj srednjovekovnih biografija

Književno istorijski značaj biografija srpske srednjovekovne književnosti.

Iako su biografije i idejno-tematski i stilski i jezički posebna literatura, one imaju svoje mesto u istoriji književnosti naših naroda. One su prva originalna dela u oblasti naše književne reči. Mada su pisane isključivo iz religiozno-političkih pobuda sa ciljem da idealizuju najvišu državnu i crkvenu aristokratiju, one nam ipak pružaju prilično vernu sliku o životu srpskih feudalnih vrhova. U mnogim biografijama, i pored legendi, fantastike i mistike, vidno izbija jedna konkretna životna realnost, izražena u spletkama oko dvora, u zakulisnom životu i dinastičkim sukobima. Ovaj realizam je naročito uočljiv kod pisaca sa boljim književnim darom. Iz njih saznajemo, mada prilično mutno, za borbe oko vlasti u srpskoj feudalnoj državi, za teške krvave sukobe oko prevlasti i prestola. Mnoge biografije pisane su sa tendencijom da prećute ljudske slabosti svoje ličnosti ili da ih na neki način opravdaju. Zato se dešavalo da se, čim bi na presto došao drugi vladar, o njegovom prethodniku moralo pisati drukčije.

I u jezičkom pogledu biografije nam pružaju dragocene podatke o razvoju našeg starog književnog jezika. U početku razvoja srpske feudalne države, dok klasni odnosi između narodnih masa i feudalne gospode nisu bili izrazito neprijateljski, u književni jezik su prodirali mnogi elementi narodpog govornog jezika. Međutim, kasnije, kad se feudalizam potpuno učvrstio, prestalo je ponarodnjavanje književnog jezika feudalne klase.

Pravni, istorijski i ostali spisi srpske srednjovekovne književnosti

Pored književnih dela, iz srpskog srednjeg veka sačuvan je znatan broj pravnih, istorijskih i drugih spisa. Ovi spisi nisu ni od kakve umetničke vrednosti, ali su vrlo značajni kao dokumenti o klasnim odnosima u srpskom feudalnom društvu, i kao takvi služe nam za razumevanje života onoga vremena. U njima su zabeleženi mnogi dragoceni podaci iz daleke prošlosti srpskog naroda. Pored Dušanovog zakonika, ovde ubrajamo letopise, rodoslove, hronike, hronografe, zapise i natpise.

Iz oblasti pravnih spisa pre Dušanovog zakonika imamo vrlo malo dokumeiata jer su se tada pravni odnosi najčešće određivali nepisanim pravom jačega, u ovom slučaju feudalaca. Katkad su vladari izdavali tzv. darovne povelje, naročito crkvama i manastirima. Ovim poveljama crkve i manastiri su sticali zakonsko pravo na zemljišne posede i kmetove koji su na tom zemljištu, živeli. Međutim, najznačajniji pravni spis ovog perioda je Dušanov zakonik. On je donet na državnom saboru u Skoplju 1349, a dopunjen je 1354, svakako u Seru. Original Zakopika se nije sačuvao, pa je do naših dana dospeo u dvadesetak prepisa. Dušanov zakonik je pravno formulisao već postojeće društvene odnose između plemstva i kmetova i odredio njihov odnos prema caru. On je ozakonio pravo na feudalnu eksploataciju i pravo cara da kažnjava otpor sebara i plemstia.

Letopisi su nastali po ugledu na slične grčke spise istorijskog karaktera. Od svih istorijskih spisa oni pružaju najviše pouzdanih podataka iz prošlosti srpskog naroda. Obično se sastoje iz dva dela: opšteg i posebnog. U opštem delu letopisa izlaže se opšta istorija, koja obično počinje od stvaranja sveta, pa se u beleženju događaja ide sve do vremena u kome letopisac živi. Za posebni deo letopisa građa je najčešće uzimana iz hagiografije, a kasnije i iz narodnog predanja. U njima ima često dragocenih podataka o savremenim zbivanjima. Letopise delimo na starije i mlađe. Stariji su redovno obimni i duži; mlađi su koncizniji i kraći. U njima se i poneki veoma značajan događaj kazuje u jednoj jedinoj rečenici. U jednom takvom mlađem letopisu, na primer, za strahoviti požar u kome je izgorelo Skoplje, kaže se ovo: Za to leto izgore Skopje i za njem mnogo duš sagore.

Starijih letopisa ima šest - Koporiiski, Vrhobreznički, Pećki, dva Studenička i Cetinjski. Takozvanih mlađih letopisa ima oko pedeset. Najstarije delo ove vrste kod nas je Letopis popa Dukljanina. To je u isto vreme i naš najstariji književno-istorijski spis.

Ovo delo je napisao u XII veku jedan naš sveštenik iz Bara. Najverovatnije da je original dela pisan na narodnom jeziku, pa je tek kasnije ono prevedeno na latinski, da bi u XIV veku bilo ponovo prevedeno na narodni jezik. Tom prilikom su unesena i neka nova poglavlja, kao što je ono u kome se govori o hrvatskom kralju Zvonimiru. Prepisi ovog dela sačuvani su u glagoljskoj i ćirilskoj verziji.

Prvi deo letopisa je legendarni. U drugom delu, koji obrađuje događaje bliže piščevom vremenu, ima miogo više istorijskih podataka i istine. U letopisu se jasio može uočiti početna razvojna faza našeg feudalizma. Vladari, prikazani u njemu, istaknuti su kao vođe u radu i miru, ali se vidi da narod još uvek odlučuje o važnim državnim pitanjima na saboru. Bez šire i čvršće podrške mlade feudalne klase, koja još nije bila oformljena, ovi vladari bivaju često zbacivani sa prestola, pa čak i ubijani. U letopisu, sem toga, ima i dosta podataka o uređenju vojske, načinu ratovanja, odnosima među članovima dinastije i njihovim međusobnim sporovima.

Letopis popa Dukljanina ubrzo je postao vrlo popularan i u prepisima se širio na sever pa ga u XIV veku nalazimo već i kod Hrvata. U hrvatskom prevodu on ima dva poglavlja kojih nema u latinskom tekstu. U jednom poglavlju se slika vladavina hrvatskog kralja Zvonimira. Prevodilac ove redakcije je svakako bio dvorski čovek, jer on idealizuje Zvonimirov vladarski lik i želi da njegovu vladavinu prikaže isključivo u svetlim bojama. I za dobrog kralja Zvonimira, kaže se tu, beše vesela sva zemlja, jere biše puno urešena svakoga dobra i gradovi puni srebra i zlata... Kralj svih branjaše, zašto ni sam prezpravedno ne posidaše, tako ni inim ne dadoše. A za ubistvo Zvonimirovo, u kome se izlila narodna mržnja na feudalnog kralja zato što je hteo da gurne narod u osvajački rat za tuđe interese, srditi letopisac smatra da su za to krivi bogom prokleti nevirni Hrvati.

S obzirom na to da se pop Dukljanin pri pisanju letopisa služio hagiografijama, predanjem ili, kako on sam kaže, pričanjem naših otaca i vremešnih staraca, istorijski podaci u njemu nisu uvek najsigurniji. Međutim, letopis je dragocen po tome što pruža bogatu građu za poznavanje najstarijih oblika života naših naroda.

Rodoslovi su postali u XV veku. Njihov tvorac je Konstantin Filozof. On je u XIV, XV i XVI glavi svoje biografije o Stefanu Lazareviću ukratko ispričao genealogiju loze Nemanjića, dovodeći je u vezu sa vizantijskim carem Konstantinom. Po Filozofu, car Konstantin je udao svoju ćerku Konstanciju za Srbina Likinija, koji je praded Stevana Nemanje. Poreklo Stevana Lazarevića Filozof dovodi u vezu sa Nemanjom preko unuka Nemanjina sina Vukana. Na taj način Filozof je hteo da podigne autoritet Despota Sefana, kao što se i pre njega to činilo sa dinastijom Nemanjića. Podaci o izvođenju Nemanjinog porekla nisu tačni, ali pričanje o Stefanovom životu je prilično blisko istini. Iz ove Konstantinove genealogije o Nemanjićima kasnije su se razvili rodoslovi kao posebna istorijska vrsta.

Rodoslovi su u početku imali pretežno istorijski karakter. Ali kako je u njih vremenom sve češće prodiralo i predanje, oni gube istorijsku osnovu i postaju više pripovedačka dela. Negovali su se po srpskim manastirima sve do XVIII veka, kad su se potpuno stopili sa mnogobrojnim narodnim pričama. Dok su u početku uzimali građu iz hagiografija i biografija, kaluđeri kasnije unose u rodoslove raznovrsne priče iz narodne usmene književiosti. Rodoslova ima deset; najlepši i najznanimljiviji su Tronoški i Pećki rodoslov.

U Tronoškom rodoslovu naročito je zanimljiva kosovska legenda. U njoj se nalaze svi elementi koje srećemo i u junačkim pesmama Kosovskog ciklusa. Tu je ispričana svađa između Miloša i Vuka, Vukovo nastojanje da kod Lazara prikaže svoga protivnika kao izdajnika, čuvena kosovska večera, zatim opis boja itd. Kao uzrok poraza na Kosovu pisac Tronoškog rodoslova navodi malobrojnost srpske vojske.

U hronikama se obično izlaže opšta istorija sveta od najranijih epoha pa sve do piščevog vremena. Kod nas je sačuvano više takvih dela, koja su redovno prevodi iz vizantijske istoriografske književnosti. U hronografima se takođe opisuje opšta istorija sveta, ali uvek sa unošenjem niza podataka iz istorije pojedinih slovenskih naroda. Ova su dela u stvari prerade iz vizantijske književnosti, s tim što su naši pisci i prepisivači beležili i mnoge važne događaje iz istorije naših i drugih slovenskih naroda.

Zapisi su sasvim male i vrlo često uzgredne beleške na listovima pojedinih knjiga i rukopisa. Razumljivo je da oni nisu pisani sa planom i određenim ciljem. Ali oni ponekad pružaju dragocene podatke o nekim važnim društvenim, političkim i istorijskim događajima.

Natpisi su beleške ispisane na zidovima manastira ili crkava i na nadgrobiim spomenicima. Oni su nastajali odmah posle događaja, pa je zbog toga njihovo kazivanje obično potpuno verno. Neki od tih natpisa pružaju dragocenu građu i sigurne istorijske podatke. Od natpisa je vrlo interesantan onaj koji govori o pogibiji despota Stefana Lazarevića. Natpis je nađen u blizini sela Stojnika kod Mladenovca, gde je despot poginuo nesrećnim slučajem. U natpisu je zabeleženo da je Stefan živeo 38 godina, a navode se i zemlje u kojima je vladao i datum njegove smrti.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit