Realizam u književnosti kod Hrvata

U drugoj polovini 19. veka Hrvatska takođe doživljava značajne promene u svom ekonomsko-političkom i kulturnom životu. Njen razvitak u okvirima i stegama austrougarske vlasti bio je naročito buran. Mađarska buržoazija i plemstvo vrše sve jači, sve brutalniji ekonomski i politički pritisak. Oni se upuštaju u najotvoreniju eksploataciju prirodnih bogatstava Hrvatske i gotovo ne skrivaju nameru da je učine svojom u svemu potčinjenom pokrajinom.

Domaća buržoazija se sve više odvaja od naroda u nastojanju da sebi obezbedi slobodan ekonomski uspon pred ekspanzijom tuđinskog kapitala. Austrija je povlađivala nasilja mađarskog plemstva i buržoazije, učestvujući i sama u podeli bogatog plena. Klasna struktura hrvatskog plemstva brzo se menjala. Plemstvo još uvek nije bilo izgubilo svoju moć, održavajući se snagom tradicije i nekadašnjeg ugleda. Naročito je krupno plemstvo uspevalo da, udružujući se s mađarskim plemstvom i buržoazijom, još zadugo zadrži svoje privilegije. Sitno plemstvo, međutim, sve više propada i pored pokušaja da se održi i uključi u novonastale društveno-ekonomske odnose.

Krupna buržoazija, iako u mnogo čemu sputavana od snažne tuđinske buržoazije, jača i bogati se, praveći najraznovrsnije kompromise sa tuđinom. Takav kompromis bila je poziata Hrvatsko-ugarska nagodba od 1868, koja je praktično otvorila sve puteve ekspanziji tuđina na hrvatsko tle. Banovanje Ivana Mažuranića (1873-1880) bilo je period odlučnog jačanja domaće buržoazije, koja se, u odupiranju težnjama Ugarske, sve više kompromitovala svojom potčinjenošću interesima Austrije.

Kapitalistička privreda i industrija u Hrvatskoj dovode do osiromašenja gradskog stanovništva, sitnih trgovaca, zanatlija i sitne buržoazije. Strani kapital, udružen sa krupnim domaćim kapitalom, gušio je njihova preduzeća i od njih stvarao ili sitne, zavisne činovnike, ili proletarizovane radne mase. U najtežim uslovima našlo se seljaštvo, čija su se gazdinstva sve više raspadala i koje se socijalno sve više raslojavalo. Teški život nagonio je seljačke mase u grad, u tome su uzaludeo tražile posla, propadale ili se iseljavale u tuđinu.

Život u Hrvatskoj postao je gotovo nepodiošljiv za vladavine Mađaronske stranke, koja je došla na vlast ubrzo posle banovanja Ivana Mažuranića. Tada je hrvatski ban bio zloglasni Kuen Hedervari (1883-1903), koji je za dve decenije svoje vladavine sprovodio politiku brutalne mađarizacije i gušenja svih nacionalnih i političkih sloboda u zemlji. Najoštrija cenzura, policijski teror, izigravanje zakona i sramno pljačkanje - to su bile karakteristike ondašnjeg života u Hrvatskoj, koja tada doživljava jedan od najtežih perioda svoje nacionalne istorije.

Ali još od sedamdesetih godina u životu Hrvatske postaje sve uticajnija jedna nova politička stranka, Stranka prava, koja je proklamovala politiku potpune nezavisnosti kako od Pešte tako i od Beča. Pravaši se pozivaju na istorijska prava Hrvatske, bore se protiv tuđinštine uopšte i propovedaju demokratizaciju društvenog i privrednog života. Međutim, ni pravaši, koje je prvenstveno sačinjavala radikalna i slobodoljubiva inteligencija, nisu se u svojim nastojanjima vezivali za na mnogobrojniji sloj naroda, za seljaštvo. Tako je i njihova borba, iako iskreno orijentisana, bila osuđena na propast. Ali pravaši su tada ipak bili jedina snaga koja je uspela da bar za izvesno vreme okupi slobodoljubivu i progresivnu inteligenciju i da kroz svoju političku i kulturnu aktivnost za čitav jedan period da obeležje nacionalnom životu ondašnje Hrvatske. U to vreme u Hrvatskoj se stvaraju i prve radničke organizacije koje vladajuća klasa nemilosrdno proganja.

Kulturni i književni život

Još za života Augusta Šenoe bilo je realističkih književnih nagoveštaja, bilo je pokušaja da se savremena književnost usmeri novim putem. Sam Šenoa je, iako nedosledno, proklamovao takva realistička shvatanja o književnom stvaranju. Razvijen gradski i industrijski život osamdesetih godina, krupne društvene i političke promene koje Hrvatska tada doživljava, kao i snažan uticaj zapadnoevropske kulture uslovljavaju u Hrvatskoj stvaranje njene realističke književnosti. Iz redova pravaške inteligencije tada se javljaju pisci koji i u politici i u literaturi traže nove puteve i metode. Suprotstavljajući se romantičarskoj jednostranosti i idealizaciji, oni ističu zahtev da se književnost okrene realnim životnim pojavama i približi životu narodnih masa.

U to vreme dolazi do strasnih polemika između takozvanih starih i mladih. Pokreću se novi časopisi, osnivaju se novi listovi (Balkan, Hrvatska, Hrvatska vila), nove književne stranke i programi. Jedno vreme je naročito bio jak uticaj francuske književnosti Alfonsa Dodea, Gi de Mopasana, Balzaka i naročito, francuskog naturaliste Emila Zole. Tada jedan deo hrvatskih pisaca, među kojima je prednjačio Eugen Kumičić, podleže tom uticaju i vatreno zastupa ideje francuskih realista i naturalista.

Ali naporedo s tim jača, a vremenom i preovladava, uticaj ruske realističke škole - Turgenjeva, Gogolja, Tolstoja i Dostojevskog, koji postaju uzor mladim književ nim generacijama Hrvatske (Ksaver Šandor Đalski, Janko Leskovar i drugi).

Nasuprot seoskoj orijentisanosti srpske realističke proze, hrvatski realisti se više upućuju problemima gradskog života. Oni najčešće slikaju hrvatsko građanstvo i malograđanstvo, njihov skučeni život, njihove izgubljene ljude u borbi za svakodnevni opstanak. Posebna i vrlo česta tema hrvatskih realista bilo je slikanje odnosa grada i sela, prelazak seoskog čoveka u grad, koji je svojim složenim životnim uslovima surovo uništavao moral i egzistenciju pridošlih. Hrvatska realistička književnost, uz to, slikala je i sudbinu hrvatskih plemića, njihovo ekonomsko i društveno propadanje u uslovima kapitalističke privrede i novih ekonomskih i društvenih odnosa.

Najzad, nova hrvatska književnost doticala se i socijalne problematike najnižih gradskih slojeva, proletarijata, koji je u to vreme sve više rastao i jačao. Jednom reči, sav život Hrvatske, život svih njenih slojeva, postaje tematika nove, realističke književnosti. Pri tom treba podvući da su se hrvatski realisti najčešće kritički odnosili prema životu koji su slikali, analizirali ga u svoj raznovrsnosti njegovih socijalnih vidova i pojava. Tako kritički realizam postaje gotovo opšti pravac kojim se kretao razvitak nove hrvatske književnosti, a roman, socijalni roman ili novela, najčešća forma književnog oblikovanja stvarnosti. Poezija je posle svog procvata u ilirskom periodu znatno manje negovana. Javlja se svega nekoliko pesnika koji takođe prihvataju realistički metod i koji neguju izrazito socijalnu, političku ili refleksivnu poeziju.

Ali proza preovladava, i na njoj radi najveći broj pisaca hrvatske realističke škole. Među tim piscima bilo je raznovrsnosti kako u idejnoj orijentisanosti tako i u tematici njihovih dela. Neki od njih se isključivo posvećuju problemu plemstva i njegovog propadanja u novim životnim uslovima. Drugi se svojom tematikom upućuju životu malograđanstva, činovništva, sitnih trgovaca, zanatlija i inteligencije. Ovi drugi su bili najbrojniji, a njihove životne slike najzahvatnije. Zato dela tih pisaca predstavljaju trajan književni i životni dokumenat jednog određenog perioda političke i društvene istorije Hrvatske. U svojoj težnji da što vernije naslikaju život, ti su pisci često prilazili i životu radništva, životu hrvatskog proletarijata, koji se već počeo okupljati oko ideja političkog socijalizma.

Tako je izgledala hrvatska građanska književnost sve do pred kraj 19. veka, kada će se u njoj javiti novi pisci i nova, modernistička književna strujanja.

Eugen Kumičić

Ovaj hrvatski romanopisac bio je jedan od istaknutih političara Pravaške stranke, a isto tako, u svoje vreme i jedan od najplodnijih programskih pisaca hrvatskog realizma. Poreklom iz Istre, on se školovao u Beču i Parizu, pa se tom prilikom izvorno upoznao sa francuskom kljiževnošću i podlegao njenom uticaju.

U svojim delima on je, prvenstveno pod uticajem Emila Zole, najčešće slikao mračne strane hrvatskog nacionalnog i društvenog života. U prvom redu opisivao je savremeni život Hrvatske, ali se, ne retko, vraćao i u istorijsku prošlost. Najpoznatiji su Kumičićevi romani Gospođa Sabina, Olga i Lina, Jelkin bosiljak, Pod puškom i Urota zrinsko-frankopanska.

U Kumičićevom književnom delu naslikan je život hrvatskog naroda u nepomirljivoj, neprijateljskoj suprotstavljenosti politici Beča, Pešte i Rima. Kroz te odnose Kumičić je opisivao sve slojeve hrvatskog društva svoga vremena - građanstvo, činovništvo, sveštenstvo, trgovce i plemiće. Slikajući taj život, on je davao vrlo razrađene i bogate fabule kroz koje je naglašeno isticao svoje nacionalno, protivtuđinsko raspoloženje.

Društvene nevolje i zla hrvatskog građanskog društva najbolje su naslikani u romanima Gospođa Sabina i Olga i Lina, a život Istre i Hrvatskog primorja u Jelkinom bosiljku, Začuđenim seatovima i drugim.

Ksavel Šandor Đalski

U književnom radu ovog hrvatskog pisca plemićkog porekla preovladavaju teme uzete iz života hrvatskih plemića i feudalaca. Nasuprot većini pisaca koji su hrvatsko plemstvo slikali u izrazito negativnim bojama, Đalski daje poeziju toga života i tih ljudi, iako je, kao realista, uviđao i slikao nužnost njihovog društvenog i ekonomskog propadanja.

Najpoznatiji njegovi romani su Đurđica Agićeva, U noći i Radmilović, a od zbirki pripovedaka - novela ističu se Pod starim krovovima, Iz varmeđinskih dana i Bijedne priče.

Đalski je u svoje vreme bio isto toliko uticajan koliko i plodan pisac. On je u svom književnom radu zahvatio sve vidove i sve slojeve hrvatskog nacionalnog i društvenog života. Široka opšta i književna kultura omogućila mu je da u svoja dela unese najraznovrsnije teme kulturnog, političkog i ekonomskog života Hrvatske tokom 19. veka. Zato njegovo delo, iako idejno najčešće konzervativno usmereno, obiluje bogatom i dokumentarnom životnom građom. U njemu su sa najviše doživljenosti i književne snage naslikani život i propadanje hrvatskog plemstva u uslovima novih, kapitalističkih promena u životu Hrvatske.

Janko Leskovar

U poslednjoj deceniji 19. veka u hrvatskoj realističkoj književnosti istakao se Janko Leskovar. Njegov književni rad obimom nije veliki - napisao je oko desetak pripovedaka i dva romana - Sjene ljubavi i Propali dvori.

U Leskovarevim radovima ima jasnih tragova ruske realističke knjižsvnosti, naročito Turgenjeva. Njegova dela znače unekoliko pomeranje proznog književnog stvaranja u Hrvatskoj sa socijalne problematike na psihološku. Ponikao, kao i Kovačić i Đalski, iz Hrvatskog zagorja, on je kao učitelj dobro upoznao život savremene Hrvatske, ali u svom književnom radu nije težio da otkriva i slika društvene, političke i ekonomske probleme u tom životu. Njega je u prvom redu interesovao čovekov unutrašnji svet, pa se sav posvetio rasvetljavanju i psihološkoj analizi misaonih i moralnih kriza čovekovih. Društvena zbivanja i stvarnost samo su okvir, odnosno pozadina na kojoj je analitičio i produbljeno gradio likove svojih pasivnih junaka, sukobljenih sa problemima lične egzistencije, morala i sreće.

Najpoznatije Leskovareve pripovetke sa takvom tematikom su Jesenski cvijeci i Poslije nesreće. Romani Propali dvori i Sjene ljubavi takođe slikaju nesrećnu sudbinu ljudi slabe volje i do haotičnosti složenog osećajnog i misaonog sveta.

Zbog takvih odlika, hrvatski pisci s početka 20. veka videli su u Leskovarevom književnom delu nagoveštaje novih, modernih i individualističkih strujanja, koja su se u prvim decenijama XX veka snažno dotakla književnosti svih naših naroda.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit