Metodologija proučavanja književnosti

Metodologija proučavanja književnosti je disciplina koja ispituje osnovne oblike naučnog istraživanja književnosti i sistematskog izlaganja o književnosti. Metodologija nauke o književnosti je neodvojivi deo teorije književnosti.

Različiti su pristupi književnom umetničkom delu i različiti su rezultati tih pristupa, odnosno kritičkog procenjivanja i vrednovanja. Svi pristupi mogu se svesti na dva osnovna: spoljašnji i unutrašnji. Prvi pristup je stariji, njime je i započelo proučavanje književnog umetničkog dela i književnosti uopšte. On je vekovima bio jedini. Vremenom se javilo više posebnih istraživačkih metoda, od kojih svaki uzima za predmet ispitivanja neki fenomen, oblast ili relaciju. Unutrašnji pristup je novijeg datuma i vezuje se za moderne teorije tumačenja književnog umetničkog dela, koje su se začele na početku 20. veka i počele sve više da potiskuju metode spoljašnjeg pristupa. U tom smenjivanju aspekata posmatranja književnog umetničkog dela bilo je isključivosti koja je uvek išla na štetu integralnog sagledavanja književnog umetničkog dela u njegovom totalitetu. Iako su svi navedeni pristupi, u manjoj ili većoj meri, dali određene kritičke i teorijske rezultate, oni kao parcijalni pristupi ne mogu da daju potpunu sliku dela i ocenu njegove umetničke vrednosti.

I spoljašnji i unutrašnji pristup nisu homogeni - sastoje se iz niza različitih, specifičnih i parcijalnih pristupa, koji su uslovljeni estetičkim, književnoteorijskim, naučnim ili filozofskim opredeljenjima. Skup svih ovih kritičkkh postupaka čini metodologiju proučavanja književnosti.

Metodološki problemi

1. Pitanje samostalnosti nauke o književnosti - jedni misle da je nauka o književnosti potpuno samostalna, a drugi da je to grana neke druge nauke;

2. Tip nauke koji se uzima kao uzor u nauci o književnosti (razlike između prirodnih i društvenih nauka);

3. Jedinstven metod ili saradnja više različitih metoda - danas je uverenje o jednoj metodi prevaziđeno, a dominira shvatanje o potrebi usvajanja iskustava mnogih i raznorodnih učenja.

Tradicija proučavanja književnosti se svodi na tri izvora

1. Proučavanje je bilo u sklopu filozofskih rasprava o smislu i umetnosti (Platon i Aristotel prvi postavljaju pitanje odnosa filozofije i umetnosti, a na tim temeljima se razvija renesansna epoha). Filozofska problematika i danas deluje u teoriji književnosti i književnoj kritici.

2. Proučavanje književnosti kao sačuvana dela, u čemu su značajnu ulogu odigrali bibliotekari helenskog doba. Bibliotekari su zbog lakšeg snalaženja sastavljali popise po književnim vrstama u bibliotekama Aleksandrije i Pergama, ali su popisu dela dodavali i komentare. Njihov cilj je bio da uredno srede i sačuvaju književnu baštinu, ne znajući da na taj način postavljaju temelje istorije književnosti.

3. Retorika takođe predstavlja tradiciju proučavanja književnosti. To je bila nauka o govorništvu, a obuhvatila je mnoga saznanja o jeziku književnosti i o načelima vrednovanja književnih dela. Današnji pogled na književnost kao vid komunikacije između pisca i čitaoca vodi korene iz retorike. Osnovni pravci su: pozitivizam, ruski formalizam, psihoanaliza, strukturalizam.

Metodologija proučavanja književnosti - Spoljašnji pristup

Spoljašnji pristup se oslanja na pozitivne čnnjenice koje se mogu nepobitno utvrditi i prezentirati. Zanima se za sve ono što je izvan književiog dela a što je moglo uticati na njegov nastanak, strukturu, smisao i značenje:

- podsticaji koji su uticali na stvaranje dela;

- društveni i istorijski ambijent u kome je delo nastalo ili koji je predmet umetničke obrade;

- kulturna klima u kojoj je delo nastalo;

- tradicija na koju se delo oslanja;

- književni kontekst - uticaji;

- društvena, politička i filozofska shvatanja koja delo odražava;

- piščeva biografija: život, karakter i psihologija;

- recepcija dela u različitim vremenima i sredinama.

U spoljašnji pristup književnom delu spadaju: pozitivistički metod, filološka kritika, biografska kritika, sociološka kritika, psihološka kritika, filozofska kritika, komparativni metod i metod teorije recepcije.

Metodologija proučavanja književnosti - Unutrašnji pristup

Unutrašnji pristup u tumačenju književnosti i književnog dela novijeg je datuma i u današnje vreme postaje moda i isključivi način ispitivanja književnosti. Ma koliko je isključivost i u ovom slučaju neprimerena i nepoželjna, ovaj pristup je konačno usmerio pažnju istraživača na ono što je suštinsko u umetnosti reči - na samo delo, na njegovu strukturu i njegovu umetničku suštinu.

Ovaj pristup posmatra delo kao jezički znak i estetski predmet - i kao takvo je jedini predmet kritičkog ispitivanja. On obuhvata anglizu jezika, tematike, likova i njihovih karaktera, vremena, prostora, strukture i strukturnih elemenata književnog dela, odnose među pojedinačnim elementima i njihovo uzajamno funkcionisanje, izvore umetničikog smisla i značenja.

Unutrašnji pristup je uveo IMANENTNI METOD i promovisao imanentnu kritiku, koja se najčešće naziva INTERPRETACIJA. Imanentni metod koriste savremeni kritičari i teoretičari različitih književnoteorijskih i estetičkih usmerenja: formalisti, novi kritičari, fenomenolozi, strukturalisti.

Metodologija proučavanja književnosti - Pozitivistički metod

Pozitivizam je filozofsko učenje Ogista Konta, koje ističe vrednost i prednost egzaktnih istraživanja usmerenih na utvrđivanje činjenica i njihovu proveru. Iz filozofije i egzaktnih nauka pozitivistički metod je preuzet za istraživanja u oblasti nauke o književnosti. Težište je na prikupljanju i obradi činjenica o piscu i njegovom vremenu, o književnim izvorima, vezama i uticajima. Pažljivo se proučava piščevo poreklo, život i rad, sredina u kojoj je živeo i stvarao, lektira, odraz životne stvarnosti u delu, izvori građe, tema i motiva. Pozitivistički orijentisana istraživanja u književnosti ubrzala su konstituisanje nauke o književnosti sa trima njenim disciplinama: književnom kritikom, istorijom književnosti i teorijom književnosti. Ova istraživanja su zapostavljala umetničke vrednosti književnosti, i to je njihov najveći nedostatak. Ali su obezbedila ogromnu građu koja je omogućila izradu književnoistorijskih sinteza: u vreme pozitivizma nastale su značajne istorije književnosti kod većine evropskih naroda. U Srbiji je takve sinteze uradio Jovan Skerlić: Omladina i njena književnost, Srpska književnost u 18. veku, Istorija nove srpske književnosti. Pozitivistički metod primenjivali su Jovan Skerlić, Pavle Popović, Tihomir Ostojić, Mladen Leskovac.

Metodologija proučavanja književnosti - Teorija recepcije

Teorija recepcije istražuje kako se književno delo prima od čitaoca (recepijenta) ili čitalačke publike kao društvenog konteksta. Ona polazi od činjenice da naspram autora kao individualnog stvaraoca stoji čitalac kao aktnvni kolektivni subjekt koji se u istoriji književnosti više ne sme prevideti. Iz toga proizilazi koncepcija književne istorije čitaoca kao korektiv do sada dominantne istorije autora, dela, rodova i stilova.

Po teoriji recepcije svako delo evocira određeni horizont očekivanja. Da bi došlo do recepcije (primanja dela i njegovog razumevanja) neophodno je da postoji odgovarajući horizont očekivanja i kod čitalaca. To će se dogoditi ako čitalac (publika) raspolaže odgovarajućim estetskim iskustvom stečenim čitanjem drugih tekstova i time obezbeđenog predrazumevanja. Predrazumevanje obuhvata čitaočeva konkretna očekivanja koja pripadaju "vidokrugu njegovih interesovanja, želja, potreba i iskustava (...). Stapanje dvaju vidokrugova, onog što je dat tekstom i onog što ga sobom donosi čitalac, može se ostvariti spontano u uživanju zbog ispunjenih očekivanja, (...) u prihvatanju otvorene mogućnosti identifikacije ili, još opštije, u potvrđivanju jednog proširenja iskustva". (Hans Robert Jaus)

Čitalac srednjovekovnih viteških romana stekao je određeno estetičko iskustvo i izgradio predrazumevanje za ovaj tip romana. Estetičko iskustvo i izgrađeno predrazumevanje oblikuje čitaočev horizont očekivanja. Ako novi viteški roman evocira taj horizont očekivanja, onda dolazi do stapanja vidokrugova što rezultira u osećanju zadovoljstva pročitanim, odnosno ostvarenje recepcije romana (njegovog primanja - razumevanja, doživljavanja, estetskog uživanja). Servantesov Don Kihot delimično evocira horizont očekivanja, ali uvodi i inovaciju parodičnog tipa koja deluje kao iznenađenje i obogaćuje čitaočevo estetičko iskustvo.

Teorijom recepcije može se objasniti otpor prema modernoj poeziji i njeno nerazumevanje jer u svome vremenu nije ispunjavala horizont očekivanja čitalačke publike. Otuda nerazumevanje poezije Šarla Bodlera ili nerazumevanje poezije Vladislava Petkovića Disa.

Savremeni čitalac romana izgradio je estetičko iskustvo čitanjem klasičnih romana, pa u horizontu njegovog očekivanja spada fabularna priča, skladna kompozicija, romanskii likovi, forme pripovedanja. Ovaj čitalac će u susretu sa romanom postmodernističkog toka doživeti izneveravanje očekivanja, njegovo predrazumevanje neće biti dovoljno da uspostavi komunikaciju sa ovim tipom romana. Iz toga i proističe nerazumevanje. To će trajati sve dotle dok čitanjem više romana ove stvaralačke orijentacije čitalac ne stekne nova estetička iskustva i ne formira novi horizont očekivanja, upravo onakav kakav sadrži postmodernistički roman.

Metodologija proučavanja književnosti - Stilistički metod

Prvo okretanje kritike ka unutra, ka prirodi i strukturi književnog dela, izvršeno je onda kada se kritika zainteresovala za jezik i stil književnog dela. Podsticaje je dalo delo Opšta lingvistika Ferdinanda de Sosira koje je uvelo shvatanje da je jezik društveni fenomen jer je tvorevina i svojina zajednice koja se njime služi, ali s druge strane, jezik je i psihološki fenomen jer se ostvaruje kao konkretni govorni čin pojedinca. Zajednica je odredila norme jezičkog sistema važeće za sve pojedince koji koriste taj jezik. Ali pojedinac, u procesu individualne upotrebe jezika, unosi neke individualne promene ili prilagođavanja u skladu sa egzistencijalnom situacijom i trenutnim duševnim stanjem - koristi jezičke oblike koji predstavljaju odstupanje od norme.

Na istraživaču je da potraži psihološke i filozofske korene tom odstupanju. To je podsticaj Šarlu Bajiju da obrati pažnju na pojave u jeziku koje su izraz ličnog stava i emotivnog stanja. Zastupnici imanentnog pristupa književnom delu došli su do saznanja da je književno delo jezička umetnina, da je njegova suštinska supstanca jezik i da se ) njemu sadrži umetnička i stvaralačka suština dela. Tu je začetak stilistike kao nauke o stilu, koja proučava način izražavanja jezikom i relacije između jezika na jednoj strani i namera, misli, osećanja i raspoloženja, na drugoj. Dok su filologija (i filološka kritika) jezik ispitivale da bi utvrdile neke spoljašnje, čisto filološke činjenice, stilistika (i stilistička kritika) bave se jezikom u njegovoj umetničkoj funkciji: jezik i unutrašnja struktura dela; jezik i struktura lika; jezik kao nosilac značenja, smisla i poruke; simbolika jezika; višeznačnost.

Stilistika je disciplina lingvistike kada proučava jezički sistem i njegovu strukturu sve do jezičkih jedinica. Stilistika je disciplina nauke o književnosti kada proučava sklad između misli, osećanja i namera, na jednoj strani, i jezičkog izraza kao realizacije misli, osećanja i namera, na drugoj, te umetničke vrednosti tog sklada. Otuda i dve orijentacije u stilistici i dve stilistike: lingvistička stilistika ili mikrostilistika i književna stilistika (stilistička kritika) ili makrostilistika.

Lingvistička stilistika je objekat proučavanja i metode proučavanja dobila zaslugom Šarla Bajija. On stilistiku shvata kao strogo lingvističku disciplinu koju ne zanimaju estetske funkcije jezika: proučava jezičke činjenice i utvrđuje opšte zakone, ali ne daje ocene. Predmet istraživanja ove stilistike obuhvata jezički sistem, jezičku normu, jezičke jedinice i stil. Lingvistička stilistika je deskriptivna i genetička. Deskriptina stilistika ili stilistika izraza izučava relaciju koja se uspostavlja između dela i njegovog čitaoca. Proučava stil izraza zajednice i opisuje upotrebu jezičkih činjenica u jeziku, proučava ekspresivne i impresivne vrednosti svojstvene raznim sredstvima kojima raspolaže jezik. Ekspresivne vrednosti otkrivaju osećanja, želje, karakter, temperament, društveno poreklo, egzistencijalnu situaciju o kojoj se govori. Impresivne vrednosti izražavaju svesne namere i utisak koji se želi proizvesti. Ekspresivne i impresivne stilističke vrednosti izvor su stilskih efekata koji mogu biti prirodni (vezani za lingvističku prirodu oblika: glasovi, oblik, etimologija, struktura) i evokativni efekti koji proističu iz povezivanja tih struktura sa situacijama i sredinama koje ih upotrebljavaju. Glavna područja deskriptivne stilistike su fonostilistika, morfostilistika, semantostilistika i sintaktostilistika. Genetička stilistika ili stilistika pojedinca, kojoj je osnove postavio Leo Špicer, proučava stil pojedinca, književnog dela, stil epohe i nacije. Njen cilj je da se postavi u centar dela, otkrije njegov etimon i objasni duhovnu genezu dela; ona polazi od dela ka autoru. To je kritika stila, proučava odnos izraza i pojedinca od kolektiva koji stvara i upotrebljava taj izraz. Ispituje pojedina sredstva izražavanja - upotrebu metafore, inverzije, poređenja; jezik književnog roda, žanra ili epohe; stil autora - kod nas su urađene studije o stilu i jeziku Branka Radičevića, Ive Andrića, Mihaila Lalića i drugih pisaca.

Književna stilistika ili stilistička kritika proučava stil književnog dela koristeći rezultate lingvističke stilistike za estetsko vrednovanje književnog dela. Njen jedini zadatak je da opiše unutrašnju organizaciju dela i da objasni efektete organizacije: razmatra umetničko funkcionisanje jezičkih sredstava u književnom delu i ocenjuje estetske vrednosti. Predmet istraživanja književne stilistike obuhvata veliki broj književnih elemenata i fenomena: motivi i teme, oblikovanje sižea, reljef teksta, poruka, monolog, dijalog, pripovedanje, deskripcija, karakterizacija, izvori i uticaji (uporedna stilistika). I jedna i druga orijentacija u stilistici jednako traže od istraživača dobro poznavanje jezika, dobro poznavanje reči: mikrostilist mora dobro da poznaje umetničko funkcionisanje reči, a makrostilist mora dobro da poznaje reči i da ima razvijeno osećanje za jezik. Roman Jakobson je upozorio: "Svi se mi ovde slažemo u uverenju da lingvist koji je gluv za poetsku funkciju jezika i proučavalac književnosti koji je ravnodušan prema lingvističkim problemima i neupućen u lingvističke metode predstavljaju jednako očit anahronizam".

1. Fonostilistika proučava stilističku funkciju fonema s obzirom na njihova ekspresivna i impresivna obeležja, akcenat, artikulaciju, intonaciju, dikciju. Postoji razlika među fonemama po artikulaciji, zvučnosti, boji, ugodnosti. Po tim svojstvima foneme se slažu sa osećanjima i raspoloženjima, mislima i dožnvljajima, bojama i zvukovima. Izbor i učestalost fonema izraz je pesnikovog doživljaja, raspoloženja i osećanja (Sivo, sumorno nebo Vojislava Ilića, Veče na školju Alekse Šantića). Asonanca, aliteracija i onomatopeja ostvarenje su sklada zvučanja i značenja fonema i njihove uloge u određnvanju prirode pesničkih slika (Cvrčak Vladimira Nazora, delovi Đačkog rastanka Branka Radičevića). Priroda fonema određuje i ritam - očigledna je razlika u ritmu Ilićeve i Šantićeve pesme na jednoj strani, i Nazorove i Radičevićeve pesme na drugoj strani.

2. Morfostilistika proučava upotrebu i umetničko funkcionisanje pojedinih tramatičkih kategorija, ispituje vrste reči i stilogena svojstva pojedinih oblika: umetničke vrednosti sinonima; afektivna svojstva deminutiva i augmentativa; mnogoznačnost (višeznačnost); umetničku funkciju epiteta, poređenja, hiperbole, eufemizma, ironije, metafore, personifikacije, alegorije, simbola, arhaizama i neologizama. Iz ovako širokog polja morfostilističkih ispitivanja navešćemo samo dva primera: poezija Laze Kostića vrlo je zahvalna za ispitivanje prirode i funkcije neologizama (kovanica) kojima obiluje; proza Stevana Sremca sa niškom tematikom vrlo je inspirativna za morfostilistička ispitivanja (arhaizmi i provincijalizmi).

3. Sintaktostilistika proučava umetničko i estetsko funkcionisanje sintaksičkih konstrukcija. Ova ispitivanja obuhvataju: ekspresivne i impresivne vrednosti rečeničnih konstrukcija; inverziju; parataksu i hipotaksu; red reči; izražajnost vrsta reči u rečenici (na primer, izražajna i semantička vrednost nagomilavanja pojedinih vrsta reči u rečenici). Sintaktostilistički aspekt primenjuje se u analizi oblika kazivanja (opis, naracija, dijalog) i analizi psihološke i moralne strukture junaka književnog dela.

4. Semantostilistika se bavi pitanjima prirodnih i evokativnih efekata reči, promenom značenja, morfološkom motivacijom (arhaizmi, kovanice, lična imena), Značenje ličnih imena i njihovo mesto u karakterizaciji lika i konstituisanju poruke dela može se ispitivati kod Milovana Glišića (Glava šećera) i Sime Matavulja (Bakonja fra-Brne), na primer.

Stilistički pristup nije svemogući metod i ne može da pruži ukupnu kritičku ocenu dela kao umetnine. Njena primena je uvek imanentna delu (nisu sva dela ni približno izdašna za primenu ovog istraživačkog metoda) i primerena istraživaču, odnosno njegovoj stručnoj spremnosti i afinitetu za ovaj tip proučavanja. Stilistički metod je jedan od mogućih pristupa: to je parcijalni metod koji daje specijalističke studije upotrebljive za veće sinteze, koje se ostvaruju primenom različitih metoda.

Metodologija proučavanja književnosti - Formalistički metod

U radovima ruskih formalista nastavljeno je dalje kretanje ka unutrašnjem pristupu književnom delu i imanentnom proučavanju književnosti. Njihova delatnost javlja se kao reakcija na tradiciju ruske kritike koja je previše uzimala spoljašnja fakta kao predmet istraživanja i merilo za vrednovanje. Dok se ova kritika zanimala za pitanja zašto je delo stvoreno, sredina i društvo u delu, političko značenje dela, stepen transformacije stvarnosti i zadovoljavala se opisivanjem, formaliste zanimaju sasvim drugačija pitanja: kako je književno delo načinjeno, od čegaje načinjeno, kakav je raspored građe, kakva je organizacija dela, mesto i uloga strukturnih elemenata, značenje pojedinih elemenata strukture, estetsko delovanje materijala iz koga je delo oblikovano. Epoha ruskog formalizma obuhvata vreme između 1914. i 1930. godine, koje obeležavaju spisi Viktora Šklovskog, najistaknutije ličnosti formalizma: Vaskrsavanje reči (1914) i Spomenik naučnoj grešci (1930). On je istovremeno i prvi među formalistima koji se odrekao formalizma kao doktrine, ali ne i načina pisanja o književnosti.

Ruski formalizam se razvijao kroz dve škole. Na jednoj strani je Moskovska škola ili Moskovski lingvistički kružok, čiji su pripadnici pretežno usredsređeni na lingvistička istraživanja i pesnički jezik. Iz ovoga kružoka je potekao Roman Jakobson, jedan od njegovih osnivača i kasniji šef. On je, pošto je početkom tridesetih godina prešao u Prag, osnovao Praški lingvistički kružok, a potom, pošto je izbegao u SAD, osnovao Njujorški lingvistički kružok. Aktivni članovi Moskovske škole bili su svi vodeći futuristički pesnici. Na drugoj strani je Petrogradska škola ("OPOJAZ"), usredsređena na teorijske probleme književnost - poetiku i teoriju književnosti. Ovoj školi je pripadalo jezgro ruskih formalista: Viktor Šklovski, Jurij Tinjanov, Boris Ejhenbaum, Boris Tomaševski, Lav Jakubinski, Viktor Žirmunski. Svi oni su završili Istorijsko-filološki fakultet u Petrogradu, a većina, pored književnonaučnih istraživanja, piše poeziju, prozu, pozorišne komade i filmske scenarije.

U središtu ispitivanja formalista su forma, materijal (građa) i postupak. Suština književnog dela nije u sadržini (šta) nego u postupku (kako); umetničko stvaranje je postupak, a književno delo je sveukupnost postupaka. Zato se suprotstavljaju proizvoljnom eruditskom komentarisanju koje se isključivo oslanja na impresiju, maštu i hipotezu:

Dosad su se istoričari knjižeenosti uglavnom identifikovali s policijom koja, imajući zadatak da uhapsi određenu ličnost, za svaki slučaj privede i sve koje bi zatekla u stanu, pa i one što bi slučajno prolazili ulicom. Tako je i istoričarima književnosti sve dobro došlo: život, psihologija, politika, filozofija. Umesto nauke o literaturi stvarao se konglomerat grubih disciplina. Kao da se zaboravlja da te studije pripadaju tim odgovarajućim naukama - istoriji, filozofiji, istoriji kulture, psihologiji itd., i da one mogu prirodno koristiti i književne spomenike kao defektna drugorazredna dokumenta. Ako nauka o književnosti želi da postane nauka, ona mora priznati "književni postupak" za svog jedinog "junaka". Znači - osnovno pitanje je pitanje opravdanosti primene književnog postupka. (Roman Jakobson u studiji o Viktoru Hlebnjikovu, 1921)

U skladu s tim, predmet nauke o književnosti nije literatura nego literarnost, ono što određeno delo i čini književnim delom. Istorija književnosti mora proučavati umetničke postupke u njihovom istorijskom razvitku i poetski stil kao organsko jedinstvo književnih postupaka. U učenju Viktora Šklovskog umetnost (i književnost) shvataju se kao postupak a književno delo kao suma postupaka. Njegov tekst iz 1917. godine Umetnost kao postupak, prihvaćen je kao manifest formalizma, a termin POSTUPAK postao je ključni termin poetike formalizma. Postupak je ono što izvanestetsku građu, pridajući joj formu, pretvara u umetničko delo. Umetnički postupak deluje kao iznenađenje (postupak oneobičavanja) ili kao otežavanje razumevanja (postupak otežane forme).

U prvom slučaju reč je o neobičnom viđenju stvari: kod Lava Tolstoja oneobičavanje se sastoji u tome što, recimo, pripovedanje teče kroz vizuru konja: u priči Platnomer konj iskazuje svoje viđenje institucije svojine.

U drugom slučaju otežano je razumevanje forme što zahteva intelektualni napor koji ima blagotvorno dejstvo na ličnost čitaoca jer ga angažuje i ne ostavlja ga pasivnim primaocem: "Postupak otežane forme, koji potencira teškoće u vreme trajanja percepcije, jer je taj proces u umetnosti sam sebi cilj i mora biti produžen; umetnost je način da se doživi proces stvaranja stvari, dok ono što je u umetnosti stvoreno od sekundarnog je značaja".

Književno delo kao predmet proučavanja formalisti uzimaju kao samostalan i autonoman fenomen. S obzirom na to, književnost ima sopstvenu autonomnu logiku kojoj je podređeno sve što čini književni organizam. Sve vanestetsko što ulazi kao komponenta književnog dela saobražava se zakonima književnog dela, gubi svoju prvobitnu osobenost primajući novu, umetničku funkciju. Formalisti primenjuju intenzivan metod proučavanja: u središtu analize je književno delo, težište je na estetskim osobenostima, istražuje se umetnička funkcija jezika. Interesuje ih postupak oblikovanja književnog dela, pažljivo ga izučavaju i opisuju uvodeći pritom nove termine kao najprimerenije instrumente za dalja istraživanja. Stvaralačka tehnologija je u prvom planu (Viktor Šklovski: Kako je napravljen "Don Kihot" Boris Ejhenbaum: Kako je napravljen "Šinjel").

U istraživanjima formalista bezmalo ravnopravno mesto imaju jezik i književnost, odnosno lingvistika i nauka o književnosti. Kako se književno delo shvata kao jezička činjenica i organska celina koja svojim totalitetom (sveukupnošću) ostvaruje estetske funkcije, jezik se ne proučava kao lingvistička nego kao poetička činjenica - dakle, jezik u umetničkoj funkciji. Zato radovi ruskih formalista obično sadrže više nivoa ispitivanja. U istom radu prepliću se jezička i poetička problematika, posebno u radovima o pesnicima i poeziji.

Raspravljanje o poeziji ili prozi dobra je prilika za formaliste da razrade neki problem poetike, teorije književnosti ili nauke o književnosti; da uvedu novi termin za neku književnu pojavu ili stvaralački postupak; da prodiskutuju mišljenja, sudove ili terminologiju svojih prethodnika ili savremenika. Teorija ruskog formalizma razvijala se na živom materijalu tekuće ruske književnosti.

Ruski formalizam je iz jedne krajnosti antipozitivizma otišao u drugu krajnost - u formalizam i tehnicizam, prenaglašavajući značaj postupka i unutrašnje forme. Ali on ima velike zasluge za dalji razvitak književnoteorijske misli jer je sagledao književno delo kao jezičku činjenicu; upozorio je da je književno delo organska celina specifične umetničke strukture i organizacije, i da je to ono što ga čini književnim; ukazao je na pravi put književne kritike - interesovanje za ono po čemu se literatura razlikuje od onoga što nije literatura: odbacio je ispitivanje literature instrumentima filozofije, ekonomije i sociologije; odbacio je dihotomiju sadržine i forme. Najveća zasluga formalizma je u tome što je dao podsticaj modernom proučavanju književnosti i uticao na nastajanje novih književnih škola koje će, svaka na svoj način, u skladu sa sopstvenim teorijskim i metodološkim opredeljenjem, nastaviti da istražuju onde gde je formalizam zastao ili samo naznačio probleme. Tu spadaju Tartuska škola, "Naučne sinteze" u Bratislavi, Praški lingvistički kružok, Njujorški lingvistički kružok, poljski i francuski strukturalizam. Pozitivno nasleđe ruskog formalizma istakao je i prvi analitičar i kritičar ove škole P. N. Medvedev Formalni metodu nauci o književnosti, 1928): "Formalizam je, uopšte uzev, odigrao plodnu ulogu. On je imao snage da na dnevni red postavi suštinske probleme nauke o književnosti i da ih toliko zaoštri da se oni sada više ne mogu zaobići i ignorisati. Svejedno što ih on nije rešio. I same greške, smelost i doslednost u pravljenju grešaka, još više usredsređuju našu pažnju na postavljene probleme".

Rekli su - Istorijski gledano, oni su prvi, ili među prvima, postali svesni specifičnih problema koje nauka o književnosti mora da proučava i specifičnog metoda koji je nužno primeniti u proučavanju književnosti. Prevazišavši dihotomiju "sadržaja" i "forme", oni su došli do odgovarajućih zaključaka o osobenostima književnog dela kao jezičke strukture podjednako kada je reč o poeziji i o prozi. Oni su književna dela posmatrali u okviru šireg književnog sistema i u procesu književne evolucije. Istorijski gledano, oni su prvi, sticajem okolnosti, porekli ili napustili principe svog učenja. Uprkos tome, njihov doprinos savremenoj misli o književnosti, individualni i kolektivni, van svake sumnje ravan je doprinosu najozbiljnijih kritičkih škola ovog veka i doprinosima najistaknutijih kritičara, teoretičara i istoričara književnosti.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit