Stara književnost

U slovenskim seobama na Balkan u toku 6. i 7. veka Srbi su se najvećim delom smestili u planinskoj unutrašnjosti zapadnog dela Poluostrva, zauzevši tako središnji položaj između istočne i zapadne skupine južnoslovenskih plemena. Taj smeštaj odigraće značajnu ulogu u istoriji i kulturi srpskog naroda.

U domaćim i stranim izvorima srednjega veka kao srpska važila je ne samo oblast u unutrašnjosti – Srbija u užem smislu, koju vizantijski istoričar 10. stoleća Konstantin Porfirogenit naziva Krštenom Srbijom – nego i primorske pokrajine Zahumlje, Travunija i Duklja, koje su u ranom srednjem veku bile samostalne ili polusamostalne a kasnije će sve ući u sastav najvažnije srpske političko-pravne formacije srednjeg veka, države Nemanjića. Prvobitna Bosna pak, koja se prostirala u gornjim tokovima reka Bosne i Vrbasa, nalazila se u sastavu srpske države do 10. stoleća, kada se odvojila od istočne oblasti, Raške, i počela se razvijati kao samostalna država.

Uporedo s tim političkim zbivanjima, u kojima su se prvobitne državne jedinice spajale i ponovo razdvajale, tekli su dublji procesi etnopolitičkog i kulturnog formiranja naroda, čiji se pojavni oblici, usled nedostatka pisanih dokumenata, jedva mogu nazreti. U doticaju s poznoantičkim, helenskim i romanskim svetom, naročito posle primanja hrišćanstva, Srbi su se počeli menjati i civilizovati. Taj proces tekao je sporo, sporije u unutrašnjosti nego na periferiji, i sporije, po svoj prilici, nego kod drugih južnoslovenskih plemena, koja su se smestila bliže središtima tadašnjeg kulturnog sveta. On je zahvatio uglavnom gornje slojeve društva, dok se običan puk u biti malo menjao, naročito onaj u dubljoj unutrašnjosti, u planinskom području, gde se prvobitno nalazilo jezgro njegovo. U kasnijim burnim istorijskim zbivanjima to će područje postepeno gubiti nekadašnji politički značaj, ali će stanovništvo što ga je nastanjivalo i dalje ostati civilizacijski najkonzervativniji i demografski najaktivniji deo naroda. Tu će se najduže očuvati paganski običaji i verovanja kao i prastari oblici usmenog narodnog stvaralaštva koji će doprineti do najnovijeg vremena i poslužiti kao jedan od osnovnih elemenata za duhovni preporod srpskog naroda i stvaranje moderne srpske nacije.

Dubljem prodoru kulture među Srbe i duge slovenske narode smetale su i jezičke barijere. Jedini kulturni jezici Evrope tog doba bili su grčki i latinski; oni su imali svoja uređena pisma, jedino su na njima pisane knjige, njima se služilo i propovedalo u crkvama. Tek kada su dobili sopstveno pismo i stali pisati knjige na svom jeziku, Sloveni su mogli široko prihvatiti savremenu hrišćansku kulturu i sami joj tokom srednjeg veka davati značajan stvaralački doprinos.

Počeci srpske pismenosti

Tvorci slovenske knjige bili su dva učena Grka iz Soluna, Konstantin (u monaštvu Ćirilo) i Metodije. Oni su naučili slovenski jezik od makedonskih Slovena iz okoline Soluna, misionarski rad započeli su u Moravskoj 863. godine, a zatim ga proširili na susednu Panoniju. Njihovi učenici, pošto su nakon Metodijeve smrti (885. g.) proterani iz Moravske, razišli su se po zemljama slovenskog juga i u novim, povoljnim prilikama razvili su, raširili i doveli do konačne pobede delo svojih učitelja. Nove škole slovenske knjige, od kojih su najvažnije ohridska, u Makedoniji (za nju je vezan rad Klimenta i Nauma, najistaknutijih učenika solunske braće) i preslavska, u istočnoj Bugarskoj, postale su žarišta iz kojih se širila slovenska knjiga i hrišćanska misao po zemljama slovenskog juga i istoka.

Delatnost Ćirila i Metodija i njihovih učenika, bez obzira na mesto i državu gde se razvila, imala je opšteslovenski karakter. Opšteslovenske su i najvažnije tekovine njihovog rada: slovenska pisma, glagoljica i nešto poznija, ćirilica, prvi slovenski književni jezik, u nauci nazvan staroslovenskim, i književnost stvorena na njemu. Ćirilo-metodijevsko nasleđe postaće zajednička osnova svih književnosti crkvenoslovenskog kruga, među njima i srpske; njih će vekovima povezivati zajednički književni jezik i jedinstvena pravoslavno-vizantijska kulturna orijentacija.

U vreme kada su delovali Ćirilo i Metodije u Srbiji je vladao knez Mutimir, za čije se vladavine hrišćanstvo definitivno utvrdilo među Srbima. Ima indicija da je taj događaj povezan sa slovenskom misijom u susednoj Panoniji. Tome u prilog govorilo bi jedno pismo pape Jovana VIII knezu Mutimiru u kojem se srpski knez poziva da svoju zemlju u crkvenom pogledu podredi panonskoj dijecezi, na čijem je čelu stajao Metodije. Je li tada došlo do prodora slovenske knjige među Srbe ili se to dogodilo, kasnije, iz slovenskih kulturnih žarišta u Makedoniji i Bugarskoj, ostaje otvoreno pitanje. U prvih nekoliko vekova postojanja slovenske pismenosti ima svega nekoliko spomenika koji su, sudeći po jeziku, potekli s našeg tla: glagoljsko Marijinsko jevanđelje iz 11. veka, dva odlomka iz Apostolskih dela, pisana takođe glagoljicom i poznata pod nazivom Gerškovićev odnosno Mihanovićev odlomak (prvi od njih neki stavljaju u 11. vek). O postojanju slovenske pismenosti na našem terenu govore i sačuvani epigrafi: – Temnički natpis (10-11 vek), Humska ploča (10-11 vek), Ploča sudije Gradiše (12. vek), Natpis na ploči u Policama kraj Trebinja (druga polovina 12. veka). Najstariji spomenik narodnog jezika jeste pismo bosanskog bana Kulina Dubrovčanina iz 1189. Ono je, kao i svi spomenuti epigrafi, pisano ćirilicom. Iz iste epohe potiče i najstarija ćirilska knjiga srpske redakcije, jevanđelje zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje. Napisano na pergamentu lepim, krupnim slovima tzv. ustavne ćirilice i ukrašeno stilizovanim inicijalima i minijaturama u boji i zlatu, Miroslavljevo jevanđelje jeste ne samo najstarija nego i najlepša srpska knjiga srednjeg veka. Njene jezičke osobine pokazuju da je srpska redakcija staroslovenskog jezika dobila završni oblik.

Srpska redakcija (ili recenzija) nastala je na isti način kao i duge redakcije staroslovenskog jezika, bugarska, ruska, makedonska, hrvatska: prilagođavanjem jezika staroslovenskih tekstova domaćem (iz)govoru. Književnici su, prepisujući spomenute tekstove, izostavljali sve one znakove za koje nisu postojali glasovi u njihovom govoru ili su ih menjali saglasno promenama izvršenim u živom jeziku. Definitivno uobičajene tokom 11. i 12. stoleća, te su redakcije postale jezici slovenskih srednjovekovnih književnosti. One sve čine zajednički crkvenoslovenski jezik, čija se srpska varijanta u nauci naziva srpskoslovenskim (dok se naziv staroslovenski – negde proširen u starocrkvenoslovenski – upotrebljava za izvornu verziju tog jezika).

Uporedo s tim jezikom, iako u mnogo manjoj meri, koristi se i govorni jezik, naročito u pravnim dokumentima, tako da je za srpsku, kao i za ostale crkvenoslovenske književnosti srednjeg veka, karakteristična diglosija (dvojezičnost). U Srbiji je tokom čitavog srednjeg veka govorni jezik (koji se u nauci naziva starosrpskim) u funkciji književnog bio sasvim sporedan, za razliku od Hrvatske i Bosne, gde je narodni govor vrlo rano počeo preovlađivati u pisanim spomenicima i postepeno potiskivati crkvenoslovenski.

O ranim počecima književnog rada u zetsko - zahumskom primorju govori i latinski spis iz druge polovine 12. stoleća Regnum Slavorum (Kraljevstvo Slovena), odnosno Letopis popa Dukljanina, kako se ovaj spis – preveden, po izjavi anonimnog autora, katoličkog sveštenika iz Bara, sa slovenskog izvornika – obično naziva. U to delo ušli su u skraćenom obliku i neki raniji spisi od kojih se posebno spominje knjiga o podvizima sv. kralja Vladimira. Dukljanski letopis izlaže, u obliku rodoslova vladara, istoriju naših zemalja od dolaska Slovena do sredine 12. stoleća. On je, naročito u prvom delu, pun poetskih priča i legendi – priča o ljubavi i stradanjima Vladimira i Kosare najlepša je i najpoznatija od njih – u kojima nalazimo prepričana narodna predanja a možda i tragove iščezle epske poezije. Drugi deo spisa, gde je reč o događajima iz bliže prošlosti, odlikuje se snažnim osećanjem stvarnosti, tako da ovo delo – napisano na rđavoj latinštini i, uz to, misaono i stilski krajnje siromašno – svedoči o svom vremenu življe, potpunije i, uprkos legendama i ogrešenjima o faktografiju, verodostojnije od većine drugih, umetnički i kulturnoistorijski značajnijih dela naše stare književnosti.

Temelji srednjovekovne kulture

Sačuvani spomenici iz najranijeg razdoblja naše pismenosti otkrivaju pravac srpske kulturne orijentacije u ranom srednjem veku. Smešteni na području koje je nekada presecala granica između dve podeljene polovine rimskog carstva, Srbi su se izvesno vreme kolebali između Istoka i Zapada, grčke i rimske crkve, vizantijskog i latinskog kulturnog uticaja. U početku preovlađuje zapadna orijentacija, naročito u primorskim krajevima. Dukljanska hronika i Miroslavljevo jevanđelje, dva najznačajnija književna spomenika prednemanjićke epohe, malo se razlikuju od sličnih radova na Zapadu. Tek od Stefana Nemanje i njegovih naslednika počinje čvrsto versko i kulturno vezivanje Srbije za Vizantiju, ali čak ni tada nisu prekinute veze s katoličkim Zapadom. U Srbiji je, u primorju, uz pravoslavnu, stalno postojala i katolička crkva. Preko nje i primorskih gradova strujaće zapadni uticaji prema unutrašnjosti Balkana i dalje na istok.

Vizantijska kulturna orijentacija bila je ipak presudna u svim oblastima našeg duhovnog života pa i u književnosti. Vezanost za Vizantiju ispoljila se na samom početku slovenske književnosti u ličnosti njenog osnivača Ćirila, jednog od najčuvenijih Vizantinaca svoga doba. Sve do svoje propasti, pa i posle toga, Vizantija će ostati presudan činilac u celokupnom duhovnom životu svih pravoslavnih Slovena.

Staroslovenska književnost započela je prevodima – i taj vid aktivnosti ostaće najvažniji i kasnije, u svim književnostima crkvenoslovenskog kruga. Najveći deo naše stare biblioteke činila su dela prevedena s grčkog jezika. Osnovni biblijski spisi dobijeni su još u ćirilo-metodijevskoj eposi. Taj fond kasnije se sve više uvećavao, u početku isključivo delima ranohrišćanske književnosti, da bi u kasnijim vremenima u njega ušla i pojedina dela iz vizantijske ili, čak, zapadnoevropske riznice. Naša srednjovekovna prevodna književnost pokazuje takvo bogatstvo i raznolikost da se u odnosu na nju originalno stvaranje jedva primećuje. Ona obuhvata najpre biblijske spise, zatim apokrifnu literaturu, hagiografije, duhovno pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku prozu, posebno romane i pripovetke, istoriografiju, pravna dela, bogoslovske spise i duge vidove učene književnosti.

Osnovna knjiga srednjovekovne hrišćanske kulture i na Istoku i na Zapadu bila je Biblija, veliki zbornik spisa različitog karaktera sabranih u dva dela koji se nazivaju Stari zavet i Novi zavet. Prvi deo sadrži predanja, istoriju i religiozno učenje Jevreja, a drugi govori o životu Isusa Hrista, o njegovom religioznom učenju i o njegovim učenicima i sledbenicima. Za sve hrišćane Biblija predstavlja svetu knjigu, te je stoga nazivaju Sveto pismo. U srednjem veku Biblija kod nas nije postojala kao jedinstvena knjiga, već su biblijski spisi priređivani u skladu s njihovom upotrebom u crkvenom bogosluženju. Od starozavetnih spisa u našoj književnosti najviše su bili prisutni Psaltir, zbirka psalama, odnosno religioznih himni, molitava i pesama pripisanih izrailjskom caru Davidu, i Priče Solomonove, zbirka poslovica, aforizama i mudrih izreka pripisanih Davidovu sinu, caru Solomonu, a od novozavetnih – Jevanđelje, koje u četiri zvanično priznate verzije (čiji su autori jevanđelisti Matej, Marko, Luka i Jovan) izlaže žitije Isusa Hrista i njegovo učenje, te Apostol, koji sadrži povest o Hristovim učenicima (Apostolska dela), i njihova pisma, u kojima se tumači i razvija Hristovo učenje (apostolske poslanice). Te knjige, a naročito Jevanđelje i Psaltir, koje su svakodnevno čitane i slušane u crkvi, predstavljaju ugaoni kamen srednjovekovne kulture, osnovicu hrišćanskog pogleda na svet, glavni izvor i uzor srednjovekovne književnosti.

Apokrifi ili lažne, "otrečene" knjige, javili su se u senci biblijskih spisa i svuda u hrišćanskom svetu, pa i kod nas, privlačili su čitaoce kako zbog fantastike, u kojoj ima dosta folklornog, tako i zbog težnje da likove sakralnih spisa, apstraktne i idealizovane, spuste na zemlju, da im pridaju ljudske osobine. Razne vizije i apokalipse, starozavetne i novozavetne (Otkrovenje Enohovo, Otkrovenje Varuhovo, Viđenje Bogorodičino i dr.), apokrifne poslanice, lažna jevanđelja i dr. izvršili su snažan uticaj na narodna shvatanja i verovanja i ostavili tragove kako u usmenoj tradiciji i pisanoj književnosti tako i u umetnosti, posebno u slikarstvu.

Dok su apokrifi nastali kao antiteza službeno posvećenim ili kanonskim spisima Starog i Novog zaveta, žitija svetaca ili hagiografije neposredno se nadovezuju na novozavetne knjige te predstavljaju produžetak biblijske "istorije". Zasnovana na hrišćanskoj filosofiji života, tendenciozna i didaktična po svojoj nameni, žitija svetaca, uprkos tome, najviše podsećaju na beletrističke žanrove, pripovetku i roman, te su i zbog toga bila popularna kod najširih čitalačkih slojeva. Sveci različitih sudbina, sveci ratnici poput Đorđa Kapadokijskog, sveci pustinjaci kao Antonije egipatski, sveci prosjaci kakav je Aleksije božji čovek, sveci grešnici, koji su se pokajali slično Pavlu Kesarijskom ili Mariji Egipćanki, – važili su kroz vekove kao uzorni likovi, vitezovi hrišćanske vrline, čiji su podvizi raspaljivali maštu mladih čitalaca i izazivali želju za oponašanjem. Slučajevima Svetog Save, s početka stare, i Dositeja Obradovića, s početka nove srpske književnosti, rečito govore o toj opojnosti žitija, kojoj se može naći pandan samo u viteškim romanima na Zapadu. U slovenskim literaturama srednjeg veka žitija zauzimaju posebno mesto ne samo zbog omiljenosti kod čitalaca nego i zbog uticaja koji su vršili na domaće književno stvaranje. Naročito je taj uticaj bio plodonosan u srpskoj književnosti, u kojoj na hagiografskoj osnovi nastaje najvažniji domaći književni žanr, "biografije" vladara i crkvenih poglavara.

U najužoj povezanosti s biblijskim i hagiografskim spisima stoji crveno pesništvo. Ono i po postanju i po funkciji ima isključivo bogoslužbeni, liturgijski karakter. U osnovi svih vrsta liturgijske poezije nalazi se molitva kako glavni oblik komunikacije s božanstvom. Istorijski gledano, hrišćanske obredne pesme nastavljaju se na psalme, starozavetne religiozne himne, koje do kraja ostaju osnovni deo, okosnica, svake hrišćanske službe i glavni uzor svih vidova religioznih pesama koje ulaze u sastav službe. Srbi, kao i drugi pravoslavni Sloveni, zajedno s obredom, primili su od Vizantije i tekstove religioznih himni te su – nadovezujući se na njih i verno sledeći prihvaćene uzore i pravila – za potrebe novih, nacionalnih kultova stvarali svoje službe, svoju crkvenu poeziju. U srpskim prilikama upravo crkveno pesništvo, zajedno sa hagiografijom, pokazalo se kao najplodniji od svih žanrova prihvaćenih iz vizantijske književnosti.

Crkveno besedništvo, naročito dela Jovana Zlatoustog i drugih besednika 4. stoleća, koje je nazvano "zlatnim vekom". Hrišćanske propovedi, Grigorija Niskog, Grigorija Nazijanzina, Vasilija Velikog, odigralo je veliku ulogu kako u moralnom i filosofskom obrazovanju hrišćanskog čoveka tako i u oblikovanju srednjevekovne književnosti. Preko beseda crkvenih otaca naši stari pisci došli su u posed bogate riznice stilistike i retorike antičkog doba. Naš srednjovekovni književni izraz razvio se na temeljima dveju velikih stilskih tradicija, biblijske književnosti, posebno psalama, s jedne, i antičke retorike, s druge strane.

Uz duhovne, javili su se i svetovni žanrovi, pripovetka i roman. Kod nas je bio preveden veliki broj pripovedaka istočnjačkog i vizantijskog porekla: Carica Teofana, Premudri Alkir, Eladije, Vrač i dr.; zatim duhovni, moralno-poučni roman Varlaam i Joasaf, čije je poreklo indijsko a do nas je dopro preko Vizantije, sa hristijanizovanom legendom o Budi i osnovi; potom roman o životinjama Stefanit i Ihnilat, takođe indijskog porekla, iz staroindijske knjige Pančatantra, dobijen posredstvom Arapa i Vizantije; legendarne povesti s temama iz antičke istorije Roman o Troji i Roman o Aleksandru. Do nas su doprli, iako nisu sačuvani u naši izvorima, i zapadni viteški romani: Tristan i Izolda, Bovo od Antone, Lanselot. Romani su se preko naših prevoda širili dalje na istok, u Rusiju, a srpska varijanta Aleksandride dospela je čak u Gruziju. Međutim, ma koliko da su ta dela bila rado čitana u našoj sredini, ma koliko da su imala odjeka u našoj staroj književnosti i ostavila tragova u usmenom stvaralaštvu, naročito najomiljenije od njih, Roman o Aleksandru, ona nisu imala većeg uticaja na izvornu književnost, nisu pokrenula stvaranje domaćih romana i pripovedaka. Naša originalna književnost u srednjem veku nema beletrističke proze a jedva da ima i poezije izvan religioznog kulta; estetska dimenzija u njoj javlja se više kao uzgredni rezultat nego kao osnovna odrednica književnog stvaranja.

Na prelazu između beletristike i učene proze stoji Fiziolog, jedna od najomiljenijih knjiga srednjeg veka, prisutna u svim književnostima Istoka i Zapada. Fiziolog je neka vrsta srednjovekovne zoologije, "životinjski ep, kako su ga neki nazivali, koji sadrži alegorijsko-moralističke opise raznih životinja, stvarnih i fabuloznih, date pitoresknim stilom punim fantastike i simboličnih slika. Knjiga predstavlja riznicu mitsko-bestijarijskih simbola, koji čine jedan od glavnih sastojaka srednjovekovnog književnog i umetničkog izraza. O njenoj rasprostranjenosti i omiljenosti u našoj sredini govori ne samo velik broj sačuvanih rukopisa nego i prisutnost pojedinih njenih simbola u staroj književnosti, slikarstvu i plastičnim umetnostima.

Značajno mesto u prevodnoj literaturi zauzimaju učena dela. Po tvrdnji Pavla Popovića, "sve nauke koje su cvetale u vizantijskoj i starohrišćanskoj oblasti – dogmatika, polemika, egzegeza, mistika, duhovno besedništvo, gramatika, zemljopis, istorija, pravo, filosofija itd. – susreću se u našoj srednjovekovnoj književnosti, i u njoj su zastupljene velikim brojem dela". Po rasprostranjenosti i jačini uticaja na domaće književno stvaranje i na formiranje srednjovekovnog pogleda na svet izdvaja se ranovizantijska patristika, duhovno besedništvo 4. stoleća, o kojem je već bilo reči, zatim dolazi bogoslovska književnost i razni moralni spisi, a od svetovnih žanrova treba istaći bogatu istoriografsku literaturu, prevode dela vizantijskih hroničara Hamartola, Zonare, Manasa i dr., pravnička dela itd. Preko tih prevoda u našu književnost srednjeg veka ušle su, pored hrišćanske misli i teologije, i velike tekovine antičke civilizacije, a pre svega retorika i filosofija, bez čijeg se razumevanja ne može shvatiti ni originalno književno stvaranje.

Antička filosofska misao u ranohrišćanskoj i vizantijskoj recepciji bila je dostupna i našem čitaocu, koji je, kao što sačuvani rukopisi pokazuju, mogao čitati o prvobitnom haosu i elementima, prostoru i vremenu, telu i duši, saznati šta su o tom i drugim pitanjima mislili veliki antički filosofi. On se mogao upoznati s najvećim filosofskim školama starog veka, i tako u svoj religiozni pogled i izraz uneti bogate ali rasute komadiće antičke filosofske tradicije. Filosofija je bila u službi teologije, ali se ni teologija nije mogla zamisliti bez filosofije. Kako je cela srednjovekovna književnost izrasla na teološkoj osnovi, to je i filosofija postala njen obavezni i neodvojivi deo. Svi književni rodovi, od slova i žitija do religiozne himne, bili su prožeti filosofijom.

Književnost epohe Nemanjića

Srpski letopisci poznoga srednjeg veka uvek su na početke srpske istorije stavljali Stefana Nemanju i njegovog sina Savu, zaboravljajući tako na vladare i države koji su bili pre njih. Delatnost ove dve ličnosti donela je u srpskoj istoriji preokret s dalekosežnim posledicama. Nemanja je udario temelje jedinstvenoj srpskoj feudalnoj državi, u koju su ušle ranije samostalne ili polusamostalne oblasti Raška, Zeta, Travunija i Zahumlje. Ta državna tvorevina, koju će njegov sin Stefan Prvovenčani podići na rang kraljevstva, održala se pod dinastijom Nemanjića oko dva stoleća, stalno šireći svoje granice da bi se na vrhuncu svoje moći, pod carem Dušanom, proglasila za carstvo Srba i Grka, a pod dinastijama koje su nasledile Nemanjiće trajala je još oko sto godina. Kao što je Nemanja tvorac jedinstvene srpske države, tako je njegov najmlađi sin Save utemeljitelj samostalne srpske crkve i njen prvi arhiepiskop. On je dao završni oblik onome što je već započeo njegov otac: stvaranju domaće, narodne crkvene organizacije. Nemanja je podigao velik broj manastira i time pružio primer koji će slediti svi njegovi naslednici. Ti manastiri postaće ognjišta i rasadnici književne delatnosti. Mnogi su, uz to, arhitektonska zdanja izuzetne lepote (Studenica, Gračanica, Dečani i dr.) i svi su iznutra živopisani zidnim slikama, freskama s religioznim motivima, od kojih neke idu među najviše domete evropskog slikarstva u srednjem veku (naročito freske Sopoćana, Mileševa, Gračanice i dr.). Najveći uticaj na razvoj srpske srednjovekovne kulture i književnosti imao je manastir Hilandar u Svetoj Gori, duhovnom središtu pravoslavnog sveta.

Književnost srednjovekovne Srbije tesno je povezana s usponom države Nemanjića i njenom daljom sudbinom. Ta književnost bila je po svojoj formi duhovna, religiozna. Njeni su tvorci, s malim izuzecima, crkvena lica, kaluđeri, a neka od njenih najvrednijih dela stvorena su u internacionalnoj monaško-asketskoj klimi Svete Gore. Ipak, njen osnovni pokretački motiv bio je politički, a ne religiozni. Skoro svi naši stari književnici, nadovezujući se jedan na drugoga, stalno su obrađivali jednu istu temu, istoriju srpske države i crkve, kao da pišu jednu jedinstvenu knjigu čiji su junaci vladari i crkveni poglavari. Osnovna književna vrsta bila je biografija. Ona je nastala na osnovu svetačkih žitija, hagiografija, time što se u ovu formu starohrišćanske literature stalno unosila politička, istorijska sadržina. Usled toga se ona menjala, saobražavala postavljenim ciljevima, dobijajući sve više domaće, srpsko obeležje. Istom cilju, utvrđivanju osnovnih ustanova feudalnog društva, države i crkve, služile su i sve ostale književne vrste: pohvale, liturgijske himne, hronike, letopisi, hronografi, rodoslovi itd. Tek u poznom srednjem veku javiće se pojedini književni tekstovi najčešće manjeg obima, koji na neposredniji način izražavaju ličnost svojih autora.

Na početku te književnosti, kao njena prolegomena, stoji jedan pravni spis, Hilandarska povelja, izdata u dve verzije, prva od Stefana Nemanje (tada monaha Simeona), 1199. godine a druga od njegovog sina i naslednika Stefana. U njoj se, pored pravnih odredaba o darivanju poseda Hilandaru, ukratko iznosi Nemanjina vladarska i moralna autobiografija (odnosno biografija u drugoj verziji). Istaknuta je Nemanjina uloga obnovitelja srpske države, njegovo osvajanje drugih zemalja i, kao suprotnost tome, njegovo odricanje od prestola i opredeljenje za skromni monaški život, u čemu mu je (što je istaknuto u drugoj verziji povelje) uzor bio sin Sava. Tu je sadržana osnovna ideja Nemanjina kulta, koju će svaki na svoj način razviti Nemanjini biografi, njegova dva sina, Sava i Stefan.

Sveti Sava (oko 1175-1235), odnosno najmlađi Nemanjin sin Rastko, koji je kao monah dobio ime Sava, bio je prvi srpski arhiepiskop, prosvetitelj i pisac. Kao mladić napustio je očev dvor i otišao u Svetu Goru. Kasnije mu se pridružio otac, kao monah Simeon, i uz njegovu pomoć podigao manastir Hilandar. Po povratku u Srbiju, nakon očeve smrti, najpre kao iguman manastira Studenice a zatim kao osnivač i prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve, razvio je veliku aktivnost na uređenju crkvenog života, podizanju kulture i prosvećivanju naroda. Posle smrti proglašen je za sveca. Sava je tvorac naše stare biografije kao žanra, pisac prve liturgijske himne i začetnik srpskog srednjovekovnog zakonodavstva. Od njega potiču prvi manastirski tipici (pravilnici) i prvi crkveni zakoni. Njegovo glavno delo Život gospodina Simeona više je povest o vladaru koji se odriče prestola i postaje monah nego celovita biografija. Obuhvaćene su samo poslednje, monaške godine Nemanjina života. Raniji život izložen je sažeto na dva mesta, na početku i na kraju spisa, u prvom slučaju s političkog a u drugom s moralno-religioznog stanovišta. Dve kontrastne biografske skice, koje inače obiluju dragocenim podacima, čine istorijski okvir priče o monahu Simeonu, u kojoj se u istom antitetičkom smislu izdvajaju dva događaja razvijena postupno, na scensko-dijaloški način – odricanje od prestola i smrt. Oba puta junak je okružen bliskim ljudima koje zauvek napušta. U prvom slučaju on se pojavljuje kao vladar koji pred narodom i naslednicima izriče svoju poslednju volju, a u drugom – on je čovek, slab, nemoćan, na samrti, koji upućuje reči utehe svom sinu i okupljenim monasima. Scena umiranja najsnažnija je i ujedno najpotresnija u celom delu. Nekadašnji vladar očekuje smrt u stanju krajnje skrušenosti. On leži na rogozini, uvijen u pogrebnu rasu, s glavom na kamenu. Prizor je prikazan toplo i neposredno, oseća se bol rastanka dvaju bića, oca i sina, koje je vezivala najdublja ljubav. Neposrednost i jednostavnost kazivanja i majstorstvo kompozicije glavne su odlike Savine povesti o očevu monaškom životu, koja zbog toga, kao i zbog gotovo potpunog odsustva hagiografskih elemenata (to je jedino naše žitije bez čuda), stoji usamljeno među našim starim biografijama.

Drugi srpski biograf Stefan Prvovenčani (vladao 1196-1227) bio je vladar vaspitan u vizantijskom duhu, ljubitelj književnosti i, uz to "vrlo razuman i vešt pripovedalac", kako je o njemu rekao Savin biograf Teodosije. Njegovo delo Život i podvizi svetog Simeona (oko 1216) jeste prva naša celovita biografija, u kojoj je obuhvaćen sav Nemanjin život, od rođenja do smrti, kao i događaji posle smrti u kojima se ispoljila njegova natprirodna moć. U interpretaciji Prvovenčanog Nemanja gubi ljudske crte, koje su toliko vidljive u Savinom spisu, i postaju instrument božanstva, svetitelj, čudotvorac, božji izabranik. Sve pobede koje je izvojevao kao vladar kao i uspesi njegovog naslednika, autora spisa, objašnjeni su na isti način: božanskim uplitanjem u istorijska zbivanja, čudima. To viđenje Nemanjinog lika i srpske istorije dosledno se proteže kroz celo delo. Stefan piše svečanim, panegiričkim stilom, u njegovom postupku trijumfuje srednjovekovna težnja ka apstrahovanju, idealizaciji i spiritualizaciji stvarnosti. Kod njega je nezamisliva onakva životna i ljudska potresna situacija kakva je scena Nemanjinog umiranja u Savinom spisu. U njegovom izlaganju, koje je stilizovano prema modelima iz Biblije, jedva se naziru konture realnih događaja. Čuvena scena otkrivanja bogumila – u kojoj se na državnom saboru pojavljuje žena nekog velmože da optuži muža jeretika – gotovo da je jedini izuzetak. Umesto realnih opisa kod njega imamo obilje poređenja, biblijskih analogija, retorski perifraza, simboličnih tumačenja i, naročito, razvijenih poetskih slika koje čine glavni ukras njegovog književnog izraza.

Započeta biografijama osnivača države, književnost nemanjićkog doba nastavlja se biografijama osnivača crkve. Savih lik književno su oblikovala dva svetogorska monaha, Domentijan i Teodosije. I jedan i drugi napisali su Život svetog Save, dve knjige, najopsežnije u našoj srednjovekovnoj književnosti, koje stoje u specifičnom odnosu: Teodosijeva je napisana na osnovu Domentijanove. Isti je junak, isti su događaji, ispričani po istom redu, pa opet – teško je naći dve knjige koje se međusobno toliko razlikuju!

Domentijan, "poslednji učenik Svetog Save", kako je sebe nazvao, jeromonah manastira Hilandara, u svom Životu svetog Save (1254) ugledao se na Prvovenčanog, razvijajući dalje njegove poglede, njegov postupak i stil. Osnovne činjenice iz Savina života on iznosi jasno i pregledno, ali bez težnje k narativnom razvijanju pojedinosti. Događaj za Domentijana nije važan sam po sebi, on je samo povod za otkrivanje više, božanske svrhe delatnosti glavnog junaka. U svoje izlaganje on stalno unosi perspektivu celine, u svakom događaju iz biografije svog junaka vidi ceo njegov prošli i budući život. Time se sam događaj potiskuje u zadnji plan ili se sasvim zanemaruje, a u prvi plan se stavlja značaj ličnosti junaka i smisao njegove delatnosti. Tako se narativna struktura preobražava u simboličku, koja je stilistički ostvarena raznim sredstvima. Od njih treba posebno istaći dva: biblijske paralele i citate te svetlosne simbole. Prvim postupkom ostvarena je biblijsko-hrišćanska perspektiva, a drugim se u pričanje unosi perspektiva nadistorijskog, natprirodnog, božanskog sveta. Osobenost dela je u ovom drugom, u svetlosnoj simbolici. Simboli kao što su: sunce, zvezda Danica, zraka, svetilnik, nadzemaljska svetlost, provlače se dosledno kroz celo delo, otkrivajući nam njegov najdublji smisao i suštinu. Savin životni put simbolički je predstavljen kao kruženje sunca od istoka na zapad, od Svete Gore, u kojoj je započeo svoj duhovni život, do njegova otačastva, uz koje stalno ide epitet "zapadno". Domentijan je s pravom nazvan pesnikom svetlosti. Na stranicama Života sv. Save oseća se ona ista ozarenost svetlošću koja je prisutna na monumentalnim freskama Sopoćana, manastira koji je u to vreme podignut.

Manje je značajno drugo Domentijanovo delo, Život svetog Simeona, nastalo pretežno kompilacijom Nemanjine biografije od Prvovenčanog i Savina od samog Domentijana.

Drugi Savin biograf, Teodosije, istorijski je skoro nepoznata ličnost. Bio je svetogorski monah i, verovatno, Domentijanov učenik. Osim Života svetog Save (pre 1292), od njega potiče još jedan hagiografski spis, Život Petra Koriškog, zatim retorska Pohvala Simeonu i Savi i šest liturgijskih himni. Već na osnovu samih naslova Teodosije se pokazuje kao naš najraznovrsniji i najplodniji srednjovekovni književnik.

Iako kao himnograf zauzima prvo mesto u našem starom duhovnom pesništvu, Teodosije je prevashodno pripovedač. Njegova dva žitija predstavljaju nesumnjivo najveće domete našega srednjovekovnog pripovedačkog majstorstva. Iako je, naročito u Savinu žitiju, bio sputavan građom koju je obrađivao, a u oba – hagiografskim šablonima kojima je ostao veran, Teodosije je umeo prevladati i jednu i drugu prepreku i nametnuti se lakim, tečnim, živopisnim, ponekad dramatičnim i uvek psihološki obojenim pričanjem, što ga je, s jedne strane, učinilo najpopularnijim piscem u srednjem veku, a s druge mu obezbedilo sve pohvale modernih proučavalaca, čak i onda kada ovi nisu pokazivali ni malo naklonosti prema drugim starim piscima. Neki književni istoričari nazivali su ga romansijerom a njegov Život svetog Save romanom. Epizoda o Savinom begu u Svetu Goru i o poteri za njim, uzbudljiva i zanimljiva, ispripovedana je sa smislom za postupno, dramsko razvijanje akcije tako da, doista može podsetiti na poglavlje iz kakvog romana.

Upoređen s Domentijanom i drugim starim biografima, Teodosije deluje gotovo realistično. Njegov Sava izgubio je nešto od svog nadzemaljskog lika kojim ga je ukrasio Domentijan i, uprkos tome što je idealizovan, postao je nekako stvarnija ličnost. Njegovi postupci su ne samo religiozno-moralno nego i psihološki motivisani. On nije ni tako monolitan kao kod Domentijana. U njemu se, ne jednom, bore suprotni motivi i težnje: s jedne strane, vuče ga ljubav prema Svetoj Gori i monaškim životu, koji je prikazan kao idilično "tihovanje" ("mlčanije"), a s druge strane, dužnosti prema otadžbini nameću mu obaveze koje mu ne dopuštaju da živi onako kako bi hteo. Savina delatnost u Srbiji, njegova nastojanja da prosveti narod, da utvrdi veru i uvede "dobre naravi i običaje", data je takođe s dosta pojedinosti na osnovu kojih se mnogo više nego iz drugih starih spisa nazire društveni život tog doba.

Teodosijev pripovedački dar još je potpunije došao do izražaja u njegovu drugom delu, u Životu Petra Koriškog, koje je kraće i manje poznato od prethodnoga, ali po svojim čisto književnim kvalitetima nimalo ne zaostaje za njim. Pišući o anonimnom pustinjaku, Teodosije nije bio sputan istorijskim obzirima kao što je bio kad je pisao o prvom srpskom arhiepiskopu, te se zato mogao do kraja prepustiti svojim pripovedačkim sklonostima i stvoriti delo kojem po dramatičnosti zbivanja, životnoj verodostojnosti i psihološkoj produbljenosti nema ravna u našoj staroj književnosti. Lik glavnog junaka prikazan je u dramatičnim odnosima – prema svojima, majci i sestri, prema sebi, prema bogu. Ni u jednom drugom našem delu nije s toliko snage data drama srednjovekovnog čoveka raspetog između ljudskog i božanskog, između "grešnih" potreba tela i visoka verskog idealizma, koji je ostvarljiv samo po cenu umrtvljenja telesnog u sebi, audodestrukcijom.

Uporedo sa žitijima razvijala se i liturgijska himnografija. Nju čine službe za novoustanovljene kultove domaćih svetaca. Prva od njih je Služba svetom Simeonu od svetog Save. Nakon nje nastalo je nekoliko službi svetom Savi. Od njih se snagom rečitosti i lepotom pesničkih slika izdvaja anonimna Služba svetom Savi, nastala povodom prenosa Savinih moštiju iz Trnova u Mileševu 1237. Što je liturgijska poezija zauzela tako značajno mesto u našoj književnosti 13. stoleća, trba zahvaliti pre svega Teodosiju. On je napisao tri službe, posvećene trima domaćim svecima, Simeonu, Savi i Petru Koriškom, i tri Zajednička kanona, od kojih je prvi posvećen Hristu, Simeonu i Savi, drugi, na osam glasova, Simeonu i Savi a treći – opet Simeonu i Savi. Tih šest liturgijskih poema čine znatan deo naše stare poezije. One su tesno povezane s Teodosijevim žitijima, ne samo zato što je reč o istim ličnostima nego i po dubljim zakonima stilističkog oblikovanja u jednom i u drugom žanru. Naše srednjovekovno crkveno pesništvo ne možemo izjednačiti s poezijom u današnjem smislu, ali ne možemo ni staru žitijnu prozu poistovetiti s prozom u savremenom značenju. I u žitijima i u službama imamo ritmičku prozu, različitu od proze kakva je nastala u novijim vremenima. Ona je i u našoj srednjovekovnoj književnosti vršila istovremeno funkciju i proznog i poetskog, što se naročito vidi u žitijima čiji izraz stalno oscilira između dva pola, prozno-narativnog i retoričko-poetskog. Istorijski i biografski podaci često se u njima pretvaraju u višeznačne simbole. U liturgijskim pesmama ti simboli čine polaznu tačku književnog oblikovanja, pri čemu se događaji ili podrazumevaju, ili se na njih aludira. U Životu svetog Save Teodosije pripoveda kako je mladi Rastko, pod izgovorom da ide u lov na jelene, napustio roditeljski dom i pobegao u manastir. Isti pisac u Službi svetom Savi koristi lov na jelene kao poetski motiv, s osobenim, simboličkim značenjem. U službama nalazimo razvijene slike, bogatstvo metafora i simbola, velikim delom preuzetih iz vizantijske poezije. Najbolje od njih uzdižu se na momente do istinskog religioznog lirizma. Posebno je značajna svetlosna simbolika. Nje ima najviše kod Teodosija i drugih himnografa 13. stoleća, koje je i u žitijnoj prozi i u slikarstvu obeleženo dubokim doživljajem svetlosti, ali će i u kasnijoj našoj himnografiji kao i u čitavoj srednjovekovnoj književnosti – svetlosni simboli biti među najzastupljenijim i, ujedno, najdubljim značenjima opskrbljenima.

I posle Teodosija književnost se razvija u istim tematskim i stilskim okvirima. Najviše se pišu biografije vladara i arhiepiskopa. Novina je u tome što su ta kasnija žitija međusobno povezana i sabrana u jednu knjigu, u zbornik, poznat pod nazivom Život kraljeva i arhiepiskopa srpskih arhiepiskopa Danila II. U njemu je sadržano šest kraljevskih žitija (Uroša, Dragutina, kraljice Jelene, Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana), od kojih je poslednje, Dušanovo, nedovršeno, i deset žitija arhiepiskopa, od Savinog naslednika Arsenija do Danila II, kojima su dodate tri istorijske skice "o postavljenju" prvih patrijaraha. Žitija su različitog obima, naročito u arhiepiskopskom delu, gde su, pored četiri opširna, sva ostala kratka, od nekoliko redova do tri stranice. Autori su takođe različiti. Najveći deo potiče od Danila: sva kraljevska žitija, izuzev poslednja dva, i najveći deo arhiepiskopskih. Preostala su delo njegovih anonimnih nastavljača, kojih ima najmanje dva, a možda i više. Među njima je najznačajniji Danilov učenik – autor žitija Dečanskog, Dušana i samog arhiepiskopa Danila. Njemu najverovatnije pripada i sastavljanje žitija u celinu.

Danilo je započeo tamo gde su stali biografi 13. veka. Od njih je prihvatio tematiku i filosofiju istorije, književni oblik i stil. Njegov je glavni uzor Domentijan a preko njega i Prvovenčani. Danilove su biografije "čista retorska žitija" vizantijskog tipa. Na Danila su se nadovezali njegovi nastavljači, posebno njegov učenik.

Od pojedinačnih biografija po vrednosti se izdvajaju tri: Milutinova od Danila i Stefana Dečanskog i arhiepiskopa Danila od Danilovog učenika. Danilov Život kralja Milutina, koji zauzima središnji položaj u knjizi, najopširniji je i ujedno najviše istoričan od svih ostalih životopisa. To delo mestimično, naročito u partijama o ratovima koje je vodio Milutin, prerasta u hroniku vladavine ovog kralja, koji je od svih Nemanjića najduže vladao, bio najveći ratnik i ujedno najveći graditelj zadužbina među njima. Danilo je čovek značajne književne kulture, ali bez većeg dara. Njegovo je pripovedanje bez reljefnosti, njegova retorika – bez pesničkog poleta. Njega talentom daleko nadmaša njegov učenik, koji je napisao dve najlepše biografije zbornika: Život Stefana Dečanskog i Život arhiepiskopa Danila II. Iako teži da ide stopama svog učitelja, učenik je mnogo bliži onoj liniji srpske hagio-biografike čiji su predstavnici Sava i Teodosije. Kao i oni, Danilov učenik, je pre svega pripovedač, s tom razlikom što njemu nedostaje emocionalno-psihološka komponenta koja čini osobenim dva spomenuta pisca. Njegovo kazivanje usmereno je na spoljašnja zbivanja; ono je više hroničarsko, epsko. Najviše domete postigao je u opisima masovnih kretanja i okršaja, u čemu je pokazao izvanredno osećanje za geografski prostor, tako retko kod naših starih pisaca. Dve ratne epizode iz njegovih žitija, bitka na Velbuždu i Života Stefana Dečanskog i Danilovo vojevanje s razbojnicima iz Života arhiepiskopa Danila, zajedno sa scenom Nemanjine smrti iz Savinog Života sv. Simeona, epizodom o Savinom begu u manastir iz Teodosijevog Života sv. Save i Životom Petra Koriškog u celini predstavljaju najveće pripovedačke domete naše srednjovekovne književnosti.

Pozni srednji vek

Sredinom 14. veka feudalna Srbija na vrhuncu svoje moći proglašava se za carstvo Srba i Grka, a svoju crkvu podiže na rang patrijaršije. No carstvo je bilo kratkoveko. Ubrzo posle smrti prvog cara Stefana Dušana (1355) ono se počelo raspadati na samostalne državne oblasti a smrću njegova nesposobnog naslednika Uroša (1371), s kojim je izumrla dinastija Nemanjića, ono je i formalno prestalo da postoji. Zatim dolazi turska najezda i u nepunih dvadeset godina dva strašna poraza: na Marici (1371), i na Kosovu (1389). Veliki porazi koji su usledili posle najvišeg uspona izazvali su pometnju kod savremenika. Njihovo raspoloženje najbolje je izrazio svetogorski inok Isaija kada je na prevodu filosofskih spisa Pseudo-Dionisija Areopagita, neposredno posle Maričke bitke, zapisao da je knjigu započeo "u dobra vremena" a završio je "u najgora od svih zlih vremena". U šezdesetak godina posle kosovske bitke, koliko je još postojala, srednjevekovna Srbija imala je razdoblje blistave obnove za vreme despota Stefana, koji će doneti možda najveći razmah srednjovekovne književne aktivnosti, a zatim će uslediti duga agonija za vreme despota Đurđa i konačni pad, nakon njegove smrti.

Znatne promene dogodile su se ne samo u političkoj sferi nego i u kulturnom životu i književnom stvaranju. U Srbiji kao i u drugim zemljama pravoslavnog jugoistoka i istoka Evrope dolaze krajem 14. i u 15. veku do izražaja neke tendencije u kojima kulturni istoričari vide predznake renesanse. To su, pre svega, težnje k sekularizaciji kulture, začeci individualizma, buđenje interesovanja za antiku. Despot Stefan, za čije su vlade te težnje najizrazitije, ima u svojoj pojavi nečeg što ga odvaja od ranijih, nemanjićkih kraljeva i približava ga tipu renesansnog prosvećenog tiranina. On je bio zaštitnik kulture i književnosti, inicijator književne obnove u Srbiji svog doba. Na njegov poziv u despotovinu dolaze učeni kaluđeri iz Svete Gore i, smešteni po raznim manastirima, po despotovoj narudžbini prevode dela s grčkog jezika. "Resavska škola" u manastiru Manasiji najvažniji je centar prepisivačke i prevodilačke aktivnosti u despotovo vreme. Despotova prestonica Beograd postaje takođe značajno kulturno središte. U njemu živi i radi najznačajniji pisac tog doba Konstantin Filosof, koji je, zajedno s drugim izbeglicama iz bugarskih i grčkih zemalja, našao utočište u despotovoj Srbiji.

U odnosu na prethodno razdoblje ta se književnost izdvaja nekim novim crtama kao što su npr. psihologizam, istoricizam, začeci kritičnosti. Pisci se okreću unutarnjem, emocionalnom svetu čoveka, što dovodi do svojevrsne psihologizacije literature. Ta tendencija – primetna i kod ranijih pisaca, kod Save i, naročito kod Teodosija, koji, ne slučajno, u ovo vreme postaje popularan – našla je podsticaja u isihazmu, mističnom pokretu koji je u drugoj polovini 11. veka zahvatio ne samo Vizantiju nego i južnoslovenske zemlje. Svojim učenjem o umnoj molitvi kao načinu individualne komunikacije s bogom isihazam je skrenuo pažnju na čovekov unutrašnji svet i doprineo da u književnosti dođe do nečeg što bismo mogli nazvati "skretanjem ka unutra". Glavni predstavnici ove struje su episkop Marko i Grigorije Camblak. Istoricizam je suprotna tendencija. On se ogleda ne samo u pojačanom zanimanju za dela vizantijske istoriografije – koja se naročito u vreme despota Stefana i, često, na njegov lični zahtev prevodi i kompiliraju – nego i u novom shvatanju srpske povesti. Prevođenje vizantijskih istoričara (Zonare, Hamartola, Manasa) uticalo je na stvaranje domaćih istoriografskih vrsta: letopisa, rodoslova, hronografa, u kojima se srpska istorija izlaže prvi put kao celina i u organskoj povezanosti sa svetskom istorijom. Najpuniji izraz novog istoricizma dao je Konstantin Filosof u svojoj biografiji despota Stefana. I najzad, začeci kritičnog odnosa prema stvarima najbolje pokazuju da su na pomolu nova vremena, drukčija od ranijih. Upoznavanje s delima vizantijske učenosti otvorilo je nove vidike našim piscima i oni se počinju na drukčiji način odnositi prema tradicionalnim vrednostima, praviti poređenja, izricati sudove, vrlo često i nepovoljne. Već spomenuti inok Isaija poredio je slovenski s helenskim jezikom i iz toga izvukao gotovo prosvetiteljski zaključak – da su oba jezika od boga dobro stvorena, ali, dok je helenski "od raznih filosofa ukrašen", slovenski, usled nedostatka "ljubavi k učenju", nije mogao dostići sličnog savršenstva. Takav način razmišljanja pokazuje neobičnu sličnost s onim kako će četiri stotine godina kasnije govoriti Dositej Obradović o odnosu srpskog jezika prema jezicima "prosveštene Evrope". U doba despota Stefana i na njegov podsticaj učeni monasi vrše reviziju ranijih prevoda s grčkog jezika, "ispravljanje knjiga", i u vezi s tim iznose svoja zapažanja i ocene vrednosti tih prevoda. To su začeci kritičkog i filološkog rasuđivanja o književnosti kod nas.

Književnost novog vremena pretrpela je i neke dublje, sistemske promene. Ona gubi najvažniju odliku nemanjićke književnosti, njenu monolitnost. Raspadaju se veliki književni žanrovi i mesto njih dolaze do izražaja manje forme, kao što su slovo, pohvala, pesma, poslanica, zapis. Književnost se usitnjava, drobi, ali zato sve više dobija umetnički, poetski, lirski karakter, postajući više književnost u modernom smislu.

Među autorima tih poetskim tekstova susrećemo se prvi put s imenom jedne žene. To je monahinja Jefimija (oko 1349 – posle 1405), pre zamonašenja žena despota Uglješe Mrnjavčevića. Od nje potiču dva lirska, elegično intonirana sastava: napis na ikonici darovanoj manastiru Hilandaru, u kojem je izrazila materinski bol zbog smrti svog deteta, i Pohvala knezu Lazaru, izvezena svilom na pokrovu za knežev ćivot. Oba teksta odlikuju se toplinom i neposrednošću te ličnim, ispovednim tokom. Pesnikinja govori mrtvom knezu kao dragom prijatelju, kojega je smrt udaljila, ali nije odvojila od najbližih. Hvaljena od srednjovekovnih pisaca Grigorija Camblaka i Konstantina Filosofa kao mudra žena, Jefimija uživa nepodeljene simpatije svih modernih poznavalaca naše stare književnosti.

Jefimijina pohvala knezu Lazaru spada u tematsku skupinu od desetak spisa o knezu Lazaru, nastalih u prvim decenijama posle kosovske bitke. O Lazaru nije napisano celovito žitije poput biografija nemanjićkih vladara, nego veći broj manjih spisa uglavnom poetsko-retorskog karaktera. Tom svojom cikličnom prirodom lazarevski spisi su pandan kosovskom krugu epskih pesma, s kojima imaju i niz tematskih podudarnosti. Sa žanrovskog stanovišta među njima se mogu izdvojiti tri tipa: povesna slova, pohvalna slova i pohvale. U povesnim slovima pohvala knezu mučeniku skopčana je s izlaganjem u retorskom obliku najvažnijih događaja iz njegova života. Njih ima najviše, međusobno se uglavnom slažu po činjenicama koje iznose, ali se razlikuju po opsegu. Najvažniji od njih su: Slovo knezu Lazaru od patrijarha Danila III i Pomen knezu Lazaru (naziva se takođe i Povesnim slovom) od nepoznata pisca. U njima se govori o događajima iz kneževa života koji su gotovo svi ušli u narodnu pesmu i na način koji, i pored crkvene retorike, podseća na heroiku epske pesme. Središnji dramatični trenutak u njima nije samo bitka nego Lazarevo savetovanje s vojvodama, besede u kojima su sadržane lepe, aforističke izreke o sramoti ropstva i lepoti žrtvovanja za slobodu. Drugom tipu pripada Pohvalno slovo knezu Lazaru od nepoznata pisca, u stvari beseda držana na godišnjicu Lazareve smrti, bez ičeg biografsko-narativnog. Od ostalih spisa razlikuje se i po radosnom, pobedničkom raspoloženju, u kojem nema ni senke tragike. O Lazarevom danu govori se kao o radosnom prolećnom prazniku kada se spaja nebo sa zemljom, a svetlost obasjava "svega sveta kute". U pohvale, uz pomenutu Jefimijinu Pohvalu knezu Lazaru, spada i Natpis na kosovskom stubu, koji se pripisuje Lazarevom sinu Stefanu.

Despot Stefan Lazarević (1377-1427), vladao od 1389. bio je ne samo prosvećeni vladar, knjigoljubac i mecena nego i književnik. O njegovu književnom daru i umetničkim težnjama najupečatljivije govori pesnička poslanica Slovo ljubve, neka vrsta pesme u prozi s akrostihom, jedan od najlepših kraćih književnih tekstova u našoj literaturu srednjeg veka. Posebno svojstvo tog teksta jeste lirska sugestivnost. Govoreći o ljubavi, pesnik ništa ne kaže do kraja, sve ostaje u nagoveštaju koji, kao što je primetio Miodrag Pavlović, "daje potrebnu eleganciju pesničkom tekstu i obezbeđuje tajnovitost tananim osećanjima" izraženim u njemu. Pesnik je najodređeniji kad govori o prirodi. Lirska sugestija tada prelazi u deskripciju. Slike koje se nižu pune su pokreta, širine i radosnog doživljaja obnove prirode. Kroz ovo Slovo despota Stefana prvi put se u našoj književnosti oseća sveži dah proleća i ljubavi.

Uz spomenute, pažnju privlače i neki drugi, uglavnom kraći tekstovi poetskog karaktera, nastali u 11. i 15. stoleću: Slovo sv. Savi Monaha Siluana iz 14. veka, jedna od ređih starih pesama, napisana u vizantijskom dvanaestercu, s naglašenim aliteracijama; Ispovedna molitva nepoznata pisca iz druge polovine 11. veka, virtuozna verbalna kompozicija, u kojoj se grehovi ređaju u beskraj ali uvek u skladu sa zahtevima visokoorganizovane retorske proze; Povest o jerusalimskim crkvama i pustinjskim mestima Nikona Jerusalimljanina (1441), putopis napisan poetskim, eliptičnim izrazom, više simbolička vizija nego putnički izveštaj; Otpisanije bogoljubno Jelene Balšić, kćerke kneza Lazara, Nikonu Jerusalimljaninu, jedno od ređih sačuvanih privatnih pisama iz srednjeg veka, odlikuje se visokim stilskim kvalitetima; Nadgrobno slovo despotu Đurđu nepoznata pisca (1456), lamentacija ne samo nad umrlim vladarom nego i nad sudbinom Srbije i celog hrišćanskog sveta.

Biografije se pišu i dalje, iako manje nego ranije. Uz dela manjeg obima kao što su: Život inoka Isaije nepoznatog pisca s kraja 14. i Život patrijarha Jefrema od episkopa Marka s početka 15. stoleća, javile su se i dve opširne biografije čiji su autori Grigorije Camblak i Konstantin Filosof. Oni su zajedno s Dimitrijem Kantakuzinom najmarkantnije književne individualnosti 15. stoleća.

Grigorije Camblak (1364-1419/20), nemirna lutalačka ličnost neizvesna porekla, ostavio je traga u bugarskoj, rumunskoj, srpskoj i ruskoj književnosti. U Srbiju je došao 1402. i kao iguman manastira Dečana ostao u njoj do 1406. Za to vreme napisao je nekoliko spisa koji pripadaju srpskoj književnosti. Skazanije o sv. Petki, opis prenosa moštiju svetice iz Vidina u Srbiju, Život Stefana Dečanskog i Službu Stefanu Dečanskom.

Camblakovo najvažnije delo Život Stefana Dečanskog zauzima posebno mesto među našim starim biografijama. U svom junaku pisac gleda ne toliko vladara koliko sveca-mučenika čiji je lik dosledno izgradio prema isihastičkom mističkom modelu. Isihastički pojmovi, kao što su "umna molitva", "mislene oči", "neizreciva radost", predstavljaju polaznu tačku u prikazu ličnosti junaka. "Mislene oči", kojima on neposredno opšti s bogom, stoje kao antiteza njegovim telesnim očima, koje je izgubio, svetlost koju nosi u sebi suprotstavljena je mraku i nasilju što ga okružuju. Nijedan naš stari pisac ne govori tako ogorčeno o nasilju i nasilnicima, o onima koji narušavaju mir, ugrožavaju čoveka i njegove vrednosti, kao što to čini Camblak. Ali, s druge strane, teško je u čitavoj našoj staroj književnosti naći poetičnijeg mesta od njegovog opisa manastira Dečana i njegove okoline.

Po svojim književnim kvalitetima Camblakovo Žitije Stefana Dečanskog spada među najznačajnija književna ostvarenja našeg srednjeg veka. Njegove vrednosti su psihološke, deskriptivne i, naročito, artističke. Proučavaoci su posebno isticali skladnost i lepotu njegove kompozicije, jedinstvo efekata, meru koja je postignuta u glorifikaciji junaka. Više nego i za jedno dugo srednjovekovno žitije za ovo se može reći da je majstorski građeno.

Konstantin Filozof (umro posle 1439) zauzima centralni položaj u književnosti epohe despota Stefana. Od njegovih dela najznačajnija su Skazanije o pismenah, prva naša filološka rasprava, i Život despota Stefana (1431), posle Domentijanovog i Teodosijevog životopisa sv. Save najopsežnija naša stara biografija. Iako je prošao kroz istu književnu školu kao i Camblak, Konstantin je drukčiji pisac od njega. Dok Camblak zbivanja posmatra iz unutarnje perspektive, kao psiholog, Konstantin o njima govori prevashodno kao istoričara. Njegovo delo čini završnu etapu u razvoju naših starih žitija od hagiografije ka istoriji. Despot Stefan prikazan je gotovo isključivo sa svetovne strane – kao vitez i ratnik, kao mudri državnik i prosvećeni vladar, kao graditelj gradova, a ne samo manastira. Pisac se uz to nije zadovoljio da samo izloži njegov životopis već je nastojao da pruži što potpuniju istoriju njegova doba. Mnoštvo događaja i ličnosti vrvi na stranicama ovog dela. Za književnu istoriju naročito su značajni pomeni o događajima i ličnostima koji su ušli u narodnu pesmu, između ostalih o kosovskom boju i Miloševom podvigu. Na Konstantina su uticali vizantijski hroničari i antički istorici. Na ove poslednje upućuje naročito njegova težnja ka konkretnom i pojedinačnom, suprotna apstraktnosti ranijih pisaca, njegov smisao za detalj, situaciju, za anegdotu, njegovo nastojanje da opiše zemlju i narod, da pruži podatke o državnom uređenju i društvenom životu. Tom stranom Konstantin je blizak modernom shvatanju istorije. Drugim pak svojim osobinama on je ostao veran sledbenik tradicije. U jednom starom rodoslovu rečeno je za njega da je svoje delo napisao "pletenim i retorskim rečima" i time je data najbolja karakteristika Konstantinova stila. Komplikovani, retorski ukrašeni izraz poznat pod nazivom stil "pletenija sloves" Konstantin je prihvatio od ranijih pisaca i razvio ga do krajnjih mogućnosti.

Najznačajniji pisac druge polovine 15. veka jeste Dimitrije Kantakuzin. Kao i Konstantin, on je svetovno lice. Dok je Konstantinov rad vezan za despotovu prestonicu Beograd, Kantakuzin potiče iz najznačajnijeg rudarskog grada Srbije, Novog Brda. Napisao je više spisa, od kojih se osebno izdvajaju sledeća tri: kratki Život Jovana Rilskog, sa zanimljivim osvrtom na Maričku bitku, koji pokazuje da je narodna legenda o Urošu i Mrnjavčevićima već tada bila uobličena, Poslanica kir-Isaiji njegovo najopsežnije delo, religiozno-filosofski spis o smislu ljudskog života, i Molitva Bogorodici, poema koja sa svojih 308 stihova predstavlja najobimnije delo u stihu u našoj staroj književnosti. U osnovi te pesme jeste drama spasenja ljudske duše, središnji motiv srednjovekovne književnosti i na Istoku i na Zapadu. Iako ponešto monotona i razvučena, ona je istinski značajno delo. U sebi ima nečeg što podseća na jednu od najboljih pesama naše nove književnosti, na Santa Maria della Salute. I jedna i druga sadrže molitveno obraćanje Bogorodici, obe počinju pokajanjem a završavaju se ekstazom beskonačne radosti. Iz Novog Brda potiče još jedan pisac druge polovine 15. stoleća, Vladislav Gramatik, sastavljač nekoliko opsežnih enciklopedijskih zbornika i autor zanimljive Rilske povesti, u kojoj ima realističkih detalja iz života i sumornih refleksija o sudbini balkanskih naroda.

Posle pada Srbije (1459) despotska titula održala se izvesno vreme pod suverenitetom ugarskog kralja u Sremu, gde je živela mnogobrojna srpska emigracija. Te poslednje ostatke srpske državnosti pratila je i književnost, koja je još više nego ranije imala kultno-politički karakter. Oko manastira Krušedola u Fruškoj Gori stvara se kult poslednjih, "sremskih" Brankovića, o kojima se pišu službe i kratka žitija. Slično je bilo s poslednjim "despotom" Stevanom Štiljanovićem, o kojem postoji kratko žitije i služba. U Sremu je srpski rodoslov dopunjen rodoslovom sremskih Brankovića i Jakšića.

Emigracije pojedinaca i seobe naroda, koje počinju u ovim vremenima, biće najznačajnija pojava u životu srpskog naroda u narednih nekoliko stoleća. Konstantin Mihailović, vojnik despota Đurđa, zatim na silu turski janičar, posle bekstva od Turaka emigrant u Mađarskoj a možda i u Poljskoj, ostavio je delo Janičareve uspomene ili turska hronika, sačuvano samo u poljskim i češkim izdanjima, u kojem govori ponajviše o Turcima, o njihovu životu i načinu ratovanja, ali ima u njemu i dosta podataka iz naše istorije kao i zanimljivih autobiografskih pojedinosti. Po sećanju za konkretno, najbliže Konstantinu Filosofu, Janičar je u svom izrazu potpuno oslobođen retoričkih ukrasa i etikecije, što je sputavalo stil Despotovog biografa. On piše onako kako se u to vreme pisalo na Zapadu i kako će se više stoleća kasnije pisati u nas.

Književni rad pod Turcima

Posle pada naših srednjovekovnih država pod Turke (u drugoj polovini 15. veka) nije prestao rad na knjizi. U prvim vekovima ropstva, kada je granica između Turske i hrišćanskih država bila udaljena od srpskih zemalja, taj rad se odvijao u relativno stabilnim prilikama. Najveći deo naše stare biblioteke sačuvan je upravo u rukopisima koji potiču iz turskih vremena. U početku tome je doprineo i rani prodor štamparstva u naše zemlje. Prva naša ćirilska štamparija osnovana je u Crnoj Gori (1493), četrdeset godina nakon Gutembergovog pronalaska. Kasnije su nastajale i druge štamparije srpske knjige. U Veneciji su radile dve takve štamparije: prva – Božidara Vukovića Podgoričanina i njegovog sina Vićenca od 1519. do 1597, a druga – Jerolima Zagurovića od 1569. do 1638. Iz potonje je izišla poslednja naša stara štampana knjiga. Tokom 16. stoleća javljale su se štamparije i po našim krajevima, u Goraždu, Gračanici, Rujnu, Mileševi, Mrkšinoj Glavi, Beogradu, Skadru, ali one su bile mnogo kraćeg veka. Te štamparije nisu ipak mogle zadovoljiti sve potrebe za knjigama. One se umnožavaju i dalje najviše na stari način, prepisivanjem. Prepisivane su čak i štampane knjige, naročito kasnije kada su se štamparije ugasile.

Originalno književno stvaranje bilo je u velikom opadanju. Književno sposobnih ljudi ipak je bilo. Slučaj jednog srpskog kaluđera iz 16. veka, Anikite Lava Filologa, koji je zbog svoje učenosti i književne veštine bio toliko poznat da je pozvan čak u Rusiju da napiše spise potrebne za kult jednoga lokalnog sveca, govori tome u prilog. Glavni razlog književnog opadanja nalazi se u tome što je s nestankom naših država književnosti izgubila svoj glavni i skoro jedini predmet. Stoga je malo novih dela. Nastavljen je rad na istoriografskim vrstama poznoga srednjeg veka: hronikama, letopisima, rodoslovima i hronografima. Naročito je značajan hronograf. Nastao je u Rusiji sredinom 15. veka. Prvi hronograf napisao je, sudeći po mnoštvu srbizama, neki Srbin (veruje se da bi to mogao biti Pahomije Logofet, ruski pisac srpskog porekla). Hronograf je potom prenesen u srpske zemlje (najstariji rukopis je s kraja 16. veka). Nosio je naslov Povest od bitija i od carstvih vseh narodov. Pored svetske istorije od Adama do pada Carigrada, u njemu se posebno izlažu istorije tri slovenska carstva, ruskog, srpskog i bugarskog (otuda naziv Tricarstvenik). Pisci su sačuvali i interesovanje za savremene događaje. U turskim vremenima negovani su naročito tzv. mlađi letopisi u kojima se, u obliku kratkih beležaka, govori o događajima koji su se zbili u srpskim zemljama i okolnom svetu. Njima su slični zapisi koje su na knjigama ostavljali prepisivači i čitaoci. Oni su mnogobrojni, ima ih na desetine hiljada, i potiču iz raznih vremena ali ih je najviše iz doba nadiranja Turaka i turske uprave. U njima nalazimo potresna svedočanstva o teškim vremenima, "kad su živeli zavi zavideli mrtvima" a u nekim slučajevima i duboke izlive misli i osećanja njihovih autora.

Obnova Pećke patrijaršije (1557) izazvala je izvestan polet kako u književnom tako i u umetničkom stvaranju. U drugoj polovini 16. stoleća radi je dečanski živopisac Longin, od koga potiče i jedan pesnički sastav, Akatist prvomučeniku Stefanu, napisan u najboljim tradicijama vizantijske i srpske himnografije. Longinu neki pripisuju i Akatist sv. Savi, nastao, po svoj prilici, u Mileševi, pre 1594. godine kada su Turci spalili mošti sv. Save. Delo je prožeto snažnim rodoljubivim osećanjem: Sava je opevan kao "svetilo što svu srpsku zemlju prosvetli".

Najznačajniji književni radnik u eposi Pećke patrijaršije bio je patrijarh Pajsije, koji se nalazio na čelu srpske crkve od 1614. do 1647. Bio je neumoran knjigoljubac. Tragao je za starim knjigama, skupljao ih, povezivao, prepisivao, dopunjavao, tako da je zahvaljujući njegovu radu srpska knjiga doživela čitavu malu renesansu. On je značajan i kao pisac, a njegovo glavno delo, Život cara Uroša, jeste poslednja u nizu naših starih vladarskih biografija. Pisano u hagiografskom stilu, ovo delo se ipak razlikuje od ranijih žitija: najvažniji događaji ispričani su prema narodnom predanju, u izlaganju nalazimo tragove ne samo domaćih nego i stranih pisanih izvora, oseća se, uz to, dah šireg, narodnog rodoljublja i naslućuju vremena ustanka i širokih pokreta naroda, što su se približavala.

Uz Pajsija, u 17. stoleću javljaju se i drugi, mahom anonimni književni poslenici, od kojih potiče više kraćih spisa; Skazanija o srpskim patrijarsima, beleške o manastirima, opisi putovanja u Svetu zemlju itd. Jedan od najvažnijih književnih događaja jeste kolekcioniranje službi srpskim svecima u jedinstvenu knjigu nazvanu Srbljak. Prvi pokušaji u tom pravcu učinjeni su još u 16. stoleću, a najstariji prepis knjige potiče iz 1714. U Svetoj Gori, gde su srpski kaluđeri, pored Hilandara, držali i druge manastire, održavan je izvestan kontinuitet književnog rada kroz ceo turski period. U drugoj polovini 17. stoleća u Hilandaru živi Ukrajinac Samuilo Bakačić, koji prevodi dela s ruskog na srpskoslovenski jezik. Književna središta nalaze se i po mnogim drugim manastirima, u našoj zemlji: u Sv. Trojici, kod Pljevalja, u Rači na Drini. Račanski kaluđeri odigraće značajnu ulogu u književnoj obnovi do koje će doći u novim istorijskim prilikama, u prvim decenijama 18. veka.

Stara književnost

Počeci srpske pismenosti

Temelji srednjovekovne kulture

Književnost epohe Nemanjića

Pozni srednji vek

Književni rad pod Turcima

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit